"تحویل قبلہ" کے نسخوں کے درمیان فرق
imported>Mabbassi مکوئی خلاصۂ ترمیم نہیں |
imported>Mabbassi مکوئی خلاصۂ ترمیم نہیں |
||
| سطر 15: | سطر 15: | ||
<!-- | <!-- | ||
==پیشینه== | ==پیشینه== | ||
قبلہ کے ماضی سے متعلق [[روایات]] اور نظریات مختلف موجود ہیں: | |||
*بنا | *بعض روایات کی بنا پر [[کعبہ]] زمانۂ [[حضرت آدم (ع) ]] سے قبلہ تھا۔<ref>کلینی، الکافی، ۱۳۷۵ق، ج۴، ص۱۹۹؛ نہج البلاغہ، تصحیح صبحی صالح، خطبہ ۱۹۲.</ref> [[حضرت ابراہیم]] (ع) نے کعبہ کو از سر نو تعمیر کیا ۔<ref> قمی، تفسیر قمی، ج۱، ۱۴۰۴ق، ص۶۲.</ref> اور [[حضرت موسی(ع)]] نے [[مسجدالاقصی]] کو [[شرک]] اور انحراف سے نجات کیلئے حکم خداوندی سے [[بیت المقدس]] کو قبلہ قرار دیا.<ref>ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ۱۳۹۱ق، ص۴۸۳.</ref> | ||
* | *بعض روایات میں آیا ہے کہ ہجرت کے دو سال بعد تک قانونی طور پر مسلمانوں کا قبلہ رہا ۔ <ref>ازرقی، اخبار مکہ، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۱.</ref> اس وقت کعبہ بتخانے کی صورت میں تھا اور نماز گزار بتوں کے احترام کے شبہے میں اسکی طرف منہ کرتے تھے۔ <ref>نک: زمخشری، الکشاف، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۰۰.</ref> | ||
* | *بعض نے کہا: [[پیامبر(ص)]] [[ہجرت]] سے پہلے امکانی حد تک دونوں قبلوں کی طرف من کر کے نماز پڑھتے تھے ؛ اس طرح سے کہ مکہ کی جغرافیائی موقعیت کی وجہ سے اس طرح سے کھڑے ہوتے کہ کعبہ انکے اور بیت المقدس کے درمیان ہوتا اور جمع کے ممکن نہ ہونے کی صورت میں [[مسجد الاقصی]] کی طرف منہ کر کے نماز پڑھتے تھے۔ <ref>نک: ابن کثیر، البدایہ و النہایہ، ۱۹۸۶م، ج۳، ص۲۵۳.</ref> ہجرت کے بعد مدینے کی جغرافیائی موقعیت کے پیش نظر دو قبلوں کا جمع کرنا ممکن نہیں تھا اس لحاظ سے مسلمانوں کا صرف ایک قبلہ بیت المقدس تھا ۔ <ref> نک: ابن کثیر، البدایہ و النہایہ، ۱۹۸۶م، ج۳، ص۲۵۳؛ ابن سید الناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۶۸.</ref> | ||
*بنا | *دیگر بعض روایات کی بنا پر مسلمان مکہ میں جس طرف منہ کر کے نماز پڑھنا چاہتے پڑھ سکتے تھے لیکن پیامبر(ص) نے اپنے لیے بیت المقدس کا انتخاب کیا۔ <ref>شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۱، ص۴۲۴؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۲، ص۶.</ref> | ||
* | *روایات اس کی بھی حکایت کرتی ہیں کہ ہجرت سے پہلے کعبہ مسلمانوں کا قبلہ تھا۔ <ref>زمخشری، الکشاف، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۰۰؛ قرطبی، تفسیر قرطبی، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۱۵۰.</ref> یہ اس بات کا لازمہ ہے کہ قبلہ کی دو مرحلوں میں تبدیلی ہوئی یعنی کعبہ سے بیت المقدس اور بیت المقدس سے کعبہ ۔ | ||
* | *بعض تفسیری منابع کے مطابق سورہ بقرہ کی ۱۱۵ ویں آیت : <font color=green>{{حدیث|وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ}}</font> کو دیکھتے ہوئے پیامبر(ص) اور مسلمانوں کی [[تخییر]] کے قائل ہوئے ہیں ۔ <ref>ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۲۰۲.</ref> | ||
<!-- | |||
آنان در تأیید نظر خویش، به عدم مخالفت صریح [[رسول خدا(ص)]] با کار [[براء بن معرور]] در سفری به مکہ پیش از هجرت استناد میکنند که به سوی کعبه نماز گزارد.<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، بیروت، ج۱، ص۴۳۹-۴۴۰.</ref> در برابر، بعضی آیه یاد شده را درباره نافلههای در حال سفر میدانند؛<ref> طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۴۲۱.</ref>اما بنابر برخی روایات تاریخی، براء بن معرور پس از هجرت همچنان به سوی کعبه نماز می گزارد در حالی که پیامبر اکرم(ص) رو به بیت المقدس نماز می گزارد. چون خبر به آن حضرت رسید، براء را از این کار منع کرد و او پذیرفت.<ref>ابن هشام، السیره النبویه، بیروت، ج۱، ۴۳۹-۴۴۰</ref> | |||
==چگونگی تغییر قبله== | ==چگونگی تغییر قبله== | ||
| سطر 42: | سطر 45: | ||
==علل تغییر قبله== | ==علل تغییر قبله== | ||
[[تفسیر|مفسران]] قرآن علل تغییر قبله را چنین برشمردهاند: | [[تفسیر|مفسران]] قرآن علل تغییر قبله را چنین برشمردهاند: | ||
* در سالهای حضور پیامبر(ص)در [[ | * در سالهای حضور پیامبر(ص)در [[مکہ]]، خانه [[کعبه]] محل نگهداری بتهای [[شرک|مشرکان]] بود. از این رو، پیامبر(ص) به طور موقت با فرمان خداوند به بیت المقدس روی گرداند و به این ترتیب، صفوف مسلمانان از مشرکان که به کعبه اهتمام میورزیدند، جدا گشت.<ref>زمخشری، الکشاف، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۰۰.</ref> | ||
* با تشکیل حکومت پیامبر(ص) در [[مدینه]]، جامعه مسلمانان تا حدی استوار گشت و صفوف آنان از دیگران کاملاً مشخص شد. از این رو، دیگر قبلهبودن [[بیت المقدس]] ضرورت نداشت و پیامبر(ص) خواستار تغییر آن شد؛ ضمن آنکه کعبه، کهنترین خانه [[توحید]] و اصیلترین کانون [[پیامبران]] بود. همچنین با صدور حکم تغییر قبله، مسمانان از یهودیان که به سوی بیت المقدس متوجه بودند، مشخص میشدند.<ref> شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۲، ص۵؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۲۰۳؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۴۱۲-۴۱۴.</ref> | * با تشکیل حکومت پیامبر(ص) در [[مدینه]]، جامعه مسلمانان تا حدی استوار گشت و صفوف آنان از دیگران کاملاً مشخص شد. از این رو، دیگر قبلهبودن [[بیت المقدس]] ضرورت نداشت و پیامبر(ص) خواستار تغییر آن شد؛ ضمن آنکه کعبه، کهنترین خانه [[توحید]] و اصیلترین کانون [[پیامبران]] بود. همچنین با صدور حکم تغییر قبله، مسمانان از یهودیان که به سوی بیت المقدس متوجه بودند، مشخص میشدند.<ref> شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۲، ص۵؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۲۰۳؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۴۱۲-۴۱۴.</ref> | ||
*پس از هجرت پیامبر(ص) به مدینه، یهودیان از قبلهبودن بیت المقدس، سوءاستفاده کرده و آن را نشانه نقص اسلام و حقانیت خود معرفی میکردند. (بقره، ۱۴۶؛ انعام، ۲۰)<ref>طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۴۲۰؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۰۳.</ref> بنابر برخی روایات، یهودیان مدینه مدعی بودند که مسلمانان قبلهای نداشتهاند و آنان مسلمانان را به سوی بیت المقدس راهنمایی کردهاند.<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۰۰.</ref> | *پس از هجرت پیامبر(ص) به مدینه، یهودیان از قبلهبودن بیت المقدس، سوءاستفاده کرده و آن را نشانه نقص اسلام و حقانیت خود معرفی میکردند. (بقره، ۱۴۶؛ انعام، ۲۰)<ref>طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۴۲۰؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۰۳.</ref> بنابر برخی روایات، یهودیان مدینه مدعی بودند که مسلمانان قبلهای نداشتهاند و آنان مسلمانان را به سوی بیت المقدس راهنمایی کردهاند.<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۰۰.</ref> | ||
| سطر 64: | سطر 67: | ||
*ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق. | *ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق. | ||
*ابن سعد، الطبقات الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. | *ابن سعد، الطبقات الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. | ||
*ابن سید الناس ، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، تحقیق | *ابن سید الناس ، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، تحقیق ابراہیم محمد رمضان، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق. | ||
*ابن کثیر، البدایہ و النہایہ،بیروت، دارالفکر، 1986م. | *ابن کثیر، البدایہ و النہایہ،بیروت، دارالفکر، 1986م. | ||
*ابن هشام، السیرة النبویه، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه. | *ابن هشام، السیرة النبویه، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه. | ||
*ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش. | *ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش. | ||
*الازرقی، محمد بن عبدالله بن احمد، اخبار | *الازرقی، محمد بن عبدالله بن احمد، اخبار مکہ، به کوشش رشدی الصالح، مکہ، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق. | ||
*الحلبی، علی بن | *الحلبی، علی بن ابراہیم بن احمد، السیرة الحلبیه، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق. | ||
*السمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م. | *السمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م. | ||
*الصالحی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق. | *الصالحی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق. | ||
| سطر 81: | سطر 84: | ||
*طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش | *طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش | ||
*طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، به کوشش گروهی از علماء، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق. | *طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، به کوشش گروهی از علماء، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق. | ||
*طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، به کوشش محمد ابوالفضل | *طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، به کوشش محمد ابوالفضل ابراہیم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. | ||
*طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق. | *طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق. | ||
*طنطاوی، محمد سید، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره، دار المعارف، ۱۴۱۲ق. | *طنطاوی، محمد سید، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره، دار المعارف، ۱۴۱۲ق. | ||
| سطر 87: | سطر 90: | ||
*علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق. | *علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق. | ||
*فخر رازی، التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق. | *فخر رازی، التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق. | ||
*قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی | *قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکہ مکرمه و مدینه منوره، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش. | ||
*قمی، علی ابن | *قمی، علی ابن ابراہیم، تفسیر القمی، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق. | ||
*کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش. | *کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش. | ||
*مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، به کوشش عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، ۱۴۲۳ق. | *مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، به کوشش عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، ۱۴۲۳ق. | ||
نسخہ بمطابق 21:32، 5 مئی 2017ء
تحویل قبلہ وہ واقعہ ہے جس کے نتیجے میں مسلمانوں کا قبلہ مسجد الاقصی سے کعبہ کی طرف تبدیل ہوا ۔یہ واقعہ رجب دوم ہجری میں سورہ بقرہ کی ۱۴۴ویں آیت کے نازل ہونے کے بعد پیش آیا ۔
اکثر مؤرخین کے مطابق تحویل قبلہ مدینہ کی مسجد ذو قبلتین میں نماز ظہر کے وقت پیش آیا ۔ نماز جماعت کے دوران ۱۶۰ درجہ قبلہ کی تبدیلی ایک قابل توجہ واقعہ ہے ۔
قبلۂ اول اور اسکی تبدیلی
اسلامی مآخذوں کے مطابق پیامبر(ص) مکہ میں اور مدینے میں ہجرت کے ابتدائی سالوں میں بیت المقدس کی طرف نماز پڑھتے تھے لیکن اپنے مخصوص قبلے کو دوست رکھتے تھے ۔ اسی وجہ سے تحویل قبلہ کی وحی کے انتظار میں رہتے ۔ خداوند نے آیت قبلہ کے نزول کو خوش حال کیا اور مسلمانوں کو کعبہ کی تبدیلی کا حکم دیا ۔ [1]
آیت قبلہ
- قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ
- (اے رسول(ص)) تحویل قبلہ کی خاطر) تیرا بار بار آسمان کی طرف منہ کرنا ہم دیکھ رہے ہیں۔ تو ضرور اب ہم تمہیں موڑ دیں گے اس قبلہ کی طرف جو تمہیں پسند ہے۔ بس اپنا رخ مسجد الحرام کی طرف موڑ دیجئے۔ اور (اے اہل ایمان) تم جہاں کہیں بھی ہو اپنے منہ (نماز پڑھتے وقت) اسی طرف کیا کرو۔ جن لوگوں کو (آسمانی) کتاب (تورات وغیرہ) دی گئی ہے وہ بخوبی جانتے ہیں کہ یہ (تحویل قبلہ کا فیصلہ) ان کے پروردگار کی طرف سے ہے اور یہ حق ہے۔ اور جو کچھ (یہ لوگ) کر رہے ہیں اللہ اس سے بے خبر نہیں ہے۔ (144)
یہ آیت قبلہ کی تبدیلی کو بیان کرتی ہے اور اسے آیت قبلہ [2] کے نام سے مشہور ہے ۔ نیز سورہ بقرہ ۱۴۲ویں،[3] ۱۴۳ویں [4] اور ۱۵۰ویں [5] کو بھی آیات قبلہ سے یاد کرتے ہیں ۔ بعض مفسرین بقرہ کی ۱۴۲ تا ۱۴۴ تک کی آیات کو تحویل قبلہ کی آیات سمجھتے ہیں ۔ [6]
حوالہ جات
{{حوالہ جات|3}
منابع
- قرآن کریم
- نهج البلاغه، به تصحیح صبحی صالح، تهران، دار الاسوه، ۱۴۱۵ق.
- ابن النجار، محمد بن محمود، الدرة الثمینه فی أخبار المدینه، به کوشش حسین محمد علی شکری، بیروت، دار الارقم.
- ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- ابن سید الناس ، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، تحقیق ابراہیم محمد رمضان، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق.
- ابن کثیر، البدایہ و النہایہ،بیروت، دارالفکر، 1986م.
- ابن هشام، السیرة النبویه، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.
- الازرقی، محمد بن عبدالله بن احمد، اخبار مکہ، به کوشش رشدی الصالح، مکہ، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
- الحلبی، علی بن ابراہیم بن احمد، السیرة الحلبیه، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق.
- السمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
- الصالحی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- القرطبی، تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
- زمخشری، جارالله، الکشاف، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم: انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، قم: انتشارات اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، به کوشش گروهی از علماء، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، به کوشش محمد ابوالفضل ابراہیم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- طنطاوی، محمد سید، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره، دار المعارف، ۱۴۱۲ق.
- عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفه.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- فخر رازی، التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکہ مکرمه و مدینه منوره، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- قمی، علی ابن ابراہیم، تفسیر القمی، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
- کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، به کوشش عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، ۱۴۲۳ق.
- یعقوبی، احمد بن یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
پیوند به بیرون
- منبع اصلی مقاله:سایت سازمان حج
- ↑ رک: ابن کثیر، البدایہ و النہایہ، ۱۹۸۶م، ج۳، ص۲۵۳؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۹۶۷م، ج۲، ص۴۱۵-۴۱۷؛ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ علامہ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۱، ص۳۳؛ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۲، ص۳-۴؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۴۱۴.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۰۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۲۹.
- ↑ طنطاوی، الوسیط، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۹۴.