ہفت بند کاشی

ہفت‌ بند کاشی ایران کے شیعہ شاعر حسن کاشی آملی (متوفیٰ: 738ھ) کی مدح امام علیؑ میں کہے گئے اشعار کا مجموعہ ہے۔ ایران اور برصغیر پاک و ہند کے بہت سے شعراء نے ہفت بند کاشی کے طرز کی پیروی کی ہے۔ کاشی آملی نے اپنے اس شعری مجموعے میں قرآنی آیات، احادیث اور تاریخی واقعات سے استفادہ کرتے ہوئے شعری اور ادبی جمالیات و محاسن کو بروئے کار لائے ہیں۔ ایران اور برصغیر پاک و ہند میں اس شعری اثر کو پچھلی صدیوں کے ماہرین ادب نے متعدد بار تحریر کیا ہے۔

مجموعہ ہفت بند کی دو شرحیں لکھی جاچکی ہیں: پہلی شرح کا تعلق برصغیر پاک و ہند کے فارسی زبان دان اصغر حسین سے ہے جس کا عنوان «معادن‌ الرضا» ہے۔ اس شرح کو سنہ 1196 ہجری میں تحریر کیا گیا ہے؛ دوسری شرح، آذربائیجان کے شاعر و عارف ملا ادہم خلخالی (متوفیٰ:1052ھ) جن کا تخلص عزلتی ہے، نے لکھی ہے جس کا عنوان ہشت بہشت(آٹھ جنت) یا (قنبرنامہ) ہے۔

تعارف اور اہمیت

ہفت‌ بند کاشی امام علیؑ کی مدح میں کہے گئے اشعار کا مجموعہ ہے جسے حسن کاشی آملی(متوفیٰ: 738ھ) کے بہترین اور مشہور ترین اشعار میں شمار کرتے ہیں۔^[2] شعراء کی جانب سے اس مجموعے میں بیان شدہ اشعار کو انتہائی دلنشین اور استوار قرار دیا گیا ہے۔ کاشی نے اپنے مجموعہ اشعار میں قرآن کی آیات، احادیث اور مختلف تاریخی واقعات کی طرف اشارہ کیا ہے۔ ان اشعار میں مختلف ادبی جمالیات اور محاسن جیسے تشبیہات، استعارات، تضمیں، تضادات اور ترکیبات کا استعمال کیا گیا ہے۔^[3]

یہ مجموعہ اور ترکیب بندی ^{[یادداشت 1]} سات بند پر مشتمل ہونے کی وجہ سے ہفت‌بند کے نام سے مشہور ہوا ہے۔^[4] بند اول کے پہلے شعر کے آخری حرف «ن»، بند دوم کے «س»، بند سوم کے «یافتہ»، بند چہارم کے «مصطفی»، بند پنجم کے «امیرالمؤمنین»، بند ششم کے «شماست» اور بند ہفتم کے پہلے شعر کے آخری حرف «م» ہے۔^[5] ہفت‌بند کاشی کو ایران اور برصغیر پاک و ہند میں زیادہ پسند کرنے کی وجہ سے پچھلی صدیوں میں کئی بار تحریر میں لایا گیا ہے۔^[6]

پانچواں بند

ما همه بر درگه لطفت گدایی می کنیم
ای همه شاهان گدایت یا امیرالمؤمنین

مایل ہروی، مجموعه رسائل فارسی، 1378ہجری شمسی، دفتر پنجم، ص14

ہفت بند کے شاعر کاشی آملی کے دو اور بھی مجموعہ اشعار ہیں جو ہفت‌گنج اور ہفت‌رنگ کے نام سے مشہور ہے۔ عدد سات کے انتخاب کی وجہ انسانی ثقافت و تہذیب اور اسلامی و ایرانی تعلیمات و عقائد بتائی گئی ہے۔^[7]

ہفت‌بند کاشی کے بہت سے خطی نسخے موجود ہیں۔ ادبیات فارسی کے ماہر نجیب مایل ہروی نے ان نسخوں میں سے ایک نسخے کی یوں تعریف کی ہے: عصر صفوی میں شیخ بہائی کے منظوموں میں ہفت‌بند کاشی تحریر شدہ ہے۔ اس خطی نسخے کو برصغیر پاک و ہند میں خط نستعلیق سے لکھا گیا ہے۔ ِاس کے تمام صفحات پر لکیروں کے مابین سنہرے رنگ بھر دیے گئے ہیں۔^[8]

اثر گزاری

چوتھا بند

منّت خلقم به جان آورد لطفی کن شَها
وا رهان از منّتِ خلقم به جان مصطفی

مایل ہروی، مجموعه رسائل فارسی، 1378ہجری شمسی، دفتر پنجم، ص13

ہفت‌بندِ حسنِ کاشی ہمیشہ سے تیموری اور صفویوں کے لیے مورد تقلید اور اس عصر کے ادیبوں کا مورد توجہ رہا ہے اور بعض محققین کے مطابق اس نے فارسی ادب کی تاریخ میں ایک قسم کا ادبی اسلوب پیدا کیا ہے۔^[9] ہفت بند کاشی کی پیروی کا سلسلہ صرف ایران تک محدود نہیں، برصغیر پاک و ہند کے شیعہ شعراء نے بھی ان کی پیروی کرتے ہوئے اشعار کہے ہیں۔^[10]

بعض شعرا نے ہفت بند کاشی کی من و عن پیروی کرتے ہوئے اپنی شعری ترکیب کو ہو بہو ہفت بند کاشی جیسی رکھی ہے، سات موضوع، وزن، قافیہ، ردیف وغیرہ میں ہفت بند کاشی کی مکمل پیروی کی گئی ہے۔ معاصر محقق سعید ہندی نے 14 شعراء کا نام ذکر کیا ہے جنہوں نے اپنے اشعار میں ہفت بند کاشی کی مکمل پیروی کی ہے۔^[11]

بعض شعرا نے اپنے اشعار میں قدرے اختلاف کے ساتھ ہفت بند کاشی کی پیروی کی ہے۔ مولانا نعمتی (متوفیٰ: 960ھ)، نیاز (تیرہویں صدی)^[12] اور مرزا قاسم علی اخگر حیدرآبادی^[13] انہی افراد میں سے ہیں۔

تھمب نیل بنانے کے دوران میں نقص:

خط نستعلیق میں ہفت بند کاشی کے چند اشعار، کتابخانہ مجلس.

شاعر

دوسرا بند

با شکوه صولتَت دستان نیاید در مصاف
در بر عَنقای مَغرِب کی شکوه آرد مگس

مایل ہروی، مجموعه رسائل فارسی، 1378ہجری شمسی، دفتر پنجم، ص9

حسن بن محمود کاشی آملی (متوفیٰ: 738ھ) ایران کے صوبہ مازندران کے شہر آمل میں پیدا ہوئے اور یہیں پلے بڑھے۔^[14]ان کا سلسلہ نَسَب کاشان سے جاملتا ہے۔^[15]

ان کا شعری تخلص کاشی تھا۔^[16] کاشی حکومتوں کی خوشنودی کے لیے شعر کہنے کے سخت مخالف تھے۔ اس کے برعکس وہ صرف اہل بیتؑ کی مدح سرائی کرتے تھے۔^[17] انہوں نے اس مطلب کو شعر میں ہوں کہا ہے:

من غلام حیدر و آنگاه مداحی غیر؟!

خواجگانِ حَشر کی معذور دارندم از این؟^[18]

شیعہ مشہور شاعر محتشم کاشانی نے کاشی اور ان کے ہفت بند کے بارے میں یوں شعر کہا ہے:

فصیح بلبل خوش لهجه، کاشی مداح		که بود روضهٔ آمل ازو ریاض ارم
به مدح شاه عدو بندہجری شمسی، از مهارت طبع		چو داد سلسلهٔ هفت بند، دست بهم
به پیروی، منِ گستاخ هم به رسم قدیم		به حکم شوق نهادم بر آن بساط قدم^[19]

کتابیات

کاشی کے ہفت بند کی دو شرحیں لکھی جاچکی ہیں: پہلی «معادن‌الرضا» ہے جبکہ دوسری «ہشت بہشت» اور «ہفت‌بند ہفتاد بند»۔

"معادن‌ الرضا" کو برصغیر پاک و ہند کے فارسی زبان دان اصغرحسین نے سنہ 1196ھ میں تحریر کیا؛^[20] اس کا خطی نسخہ ایرانی قانون ساز اسمبلی کے کتابخانہ میں محفوظ کیا گیا ہے۔^[21]
ہشت بہشت (قنبرنامہ)؛ اس شرح کو آذربائیجان کے شاعر و عارف ملا ادہم خلخالی تخلص عزلتی (متوفیٰ: 1052) نے تحریر کیا ہے۔ انہوں نے اس کتاب کو بعض لوگوں کی جانب سے ہفت بند کاشی کے ایک شعر پر وارد کردہ ایک اعتراض کے جواب میں لکھا گیا ہے۔^[22] خط نستعلیق میں تحریر کردہ یہ نسخہ قطع رحلی کے سات صفحات میں کتابخانہ آستان قدس رضوی میں محفوظ کیا گیا ہے۔^[23]

کتاب «ہفت‌بند ہفتاد بند» سعید ہندی کی لکھی ہے۔ اس میں ہفت بند کاشی کے علاوہ دیگر وہ اشعار جو ہفت بند پر مشتمل ہیں، بھی موجود ہیں۔ اس کتاب کی تحریر کا آغاز اس طرح ہوا کہ مصنف اپنی بیماری شفایابی کے لیے اس کا نذر کیا اور کتاب لکھی۔^[24]

نوٹ

↑ فارسی ادبیات کے مطابق "ترکیب‌بند" کے قالب میں چند بیت ایک ہی وزن اور قافیے پر کہے یا لکھے جاتے ہیں؛ پھر ایک بیت لایا جاتا ہے جو باقی ابیات سے مختلف ہوتا ہے، لیکن وزن ان کا ایک ہی ہوتا ہے، پھر چند ابیات کو ایک ہی وزن کے ساتھ لائے جاتے ہیں۔ پھر ایک اور بیت لاتے ہیں جس کا قافیہ پچھلے اشعار سے مختلف ہوتا ہے اور یہ سلسلہ تکرار ہوتا ہے۔(«قالب ترکیب بند»، ادب آباد.)

حوالہ جات

↑ مایل هروی، مجموعه رسائل فارسی، ۱۳۷۸ش، دفتر پنجم، ص۸-۱۶.
↑ شکراللهی طالقانی، «هشت بهشت از هفت بند کاشی مرقع هشت قطعه چلیپای نستعلیق منسوب به فتحعلی شیرازی»، ص219.
↑ هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص بیست و شش.
↑ «شعر کتیبه ایوان نجف را چه کسی سروده است؟»، سایت مشرق‌نیوز.
↑ هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص بیست و شش.
↑ هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص بیست و هفت.
↑ هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص بیست و سه.
↑ مایل هروی، مجموعه رسائل فارسی، دفتر پنجم، ص8.
↑ مایل هروی، مجموعه رسائل فارسی، دفتر پنجم، ص7.
↑ مرادی (رستا)، «سبعۀ سیاره؛ هفت بند در جواب هفت بند کاشی»، ص4.
↑ هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی و یک.
↑ هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی و یک.
↑ مرادی (رستا)، «سبعۀ سیاره؛ هفت بند در جواب هفت بند کاشی»، ص4.
↑ «شعر کتیبه ایوان نجف را چه کسی سروده است؟»، سایت مشرق‌نیوز.
↑ «شعر کتیبه ایوان نجف را چه کسی سروده است؟»، سایت مشرق‌نیوز.
↑ رستاخیز، دیوان حسن کاشی، 1389ہجری شمسی، ص20.
↑ مایل هروی، مجموعه رسائل فارسی، دفتر پنجم، ص7.
↑ شکراللهی طالقانی، «هشت بهشت از هفت بند کاشی مرقع هشت قطعه چلیپای نستعلیق منسوب به فتحعلی شیرازی»، ص219.
↑ هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی.
↑ هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی و پنج.
↑ هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی و چهار.
↑ هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی و پنج.
↑ هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی و شش.
↑ هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی و هشت.

مآخذ

ذاکرزاده، حمیده سادات، «تضمین هفت بند کاشی از میر ضامن علی»، مجله میراث شهاب، شماره 75، بهار 1393ہجری شمسی۔
رستاخیز، سیدعباس، دیوان حسن کاشی، مقدمه: حسن عاطفی، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1389ہجری شمسی۔
«شعر کتیبه ایوان نجف را چه کسی سروده است؟»، سایت مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب:8 شهریور 1397ہجری شمسی، تاریخ بازدید 22 آبان 1402ہجری شمسی۔
شکراللهی طالقانی، احسان‌الله، «هشت بهشت از هفت بند کاشی مرقع هشت قطعه چلیپای نستعلیق منسوب به فتحعلی شیرازی»، پیام بهارستان، شماره 1 و 2، 1387ہجری شمسی۔
«قالب ترکیب بند»، ادب آباد، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1400ہجری شمسی، تاریخ بازدید 22 آبان 1402ہجری شمسی۔
مایل هروی، نجیب، متن کامل هفت‌بند حسن کاشی (مجموعۀ رسائل فارسی)، دفتر پنجم، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1378ہجری شمسی۔
مرادی (رستا)، ابوالفضل، «سبعۀ سیاره؛ هفت بند در جواب هفت بند کاشی»، شماره 72- 73، تابستان و پاییز 1392ہجری شمسی۔
هندی، سعید، هفت‌بند هفتادبند، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1388ہجری شمسی۔

[4] فارسی ادبیات کے مطابق "ترکیب‌بند" کے قالب میں چند بیت ایک ہی وزن اور قافیے پر کہے یا لکھے جاتے ہیں؛ پھر ایک بیت لایا جاتا ہے جو باقی ابیات سے مختلف ہوتا ہے، لیکن وزن ان کا ایک ہی ہوتا ہے، پھر چند ابیات کو ایک ہی وزن کے ساتھ لائے جاتے ہیں۔ پھر ایک اور بیت لاتے ہیں جس کا قافیہ پچھلے اشعار سے مختلف ہوتا ہے اور یہ سلسلہ تکرار ہوتا ہے۔(«قالب ترکیب بند»، ادب آباد.)

[1] مایل هروی، مجموعه رسائل فارسی، ۱۳۷۸ش، دفتر پنجم، ص۸-۱۶.

[2] شکراللهی طالقانی، «هشت بهشت از هفت بند کاشی مرقع هشت قطعه چلیپای نستعلیق منسوب به فتحعلی شیرازی»، ص219.

[3] هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص بیست و شش.

[5] «شعر کتیبه ایوان نجف را چه کسی سروده است؟»، سایت مشرق‌نیوز.

[6] هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص بیست و شش.

[7] هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص بیست و هفت.

[8] هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص بیست و سه.

[9] مایل هروی، مجموعه رسائل فارسی، دفتر پنجم، ص8.

[10] مایل هروی، مجموعه رسائل فارسی، دفتر پنجم، ص7.

[11] مرادی (رستا)، «سبعۀ سیاره؛ هفت بند در جواب هفت بند کاشی»، ص4.

[12] هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی و یک.

[13] هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی و یک.

[14] مرادی (رستا)، «سبعۀ سیاره؛ هفت بند در جواب هفت بند کاشی»، ص4.

[15] «شعر کتیبه ایوان نجف را چه کسی سروده است؟»، سایت مشرق‌نیوز.

[16] «شعر کتیبه ایوان نجف را چه کسی سروده است؟»، سایت مشرق‌نیوز.

[17] رستاخیز، دیوان حسن کاشی، 1389ہجری شمسی، ص20.

[18] مایل هروی، مجموعه رسائل فارسی، دفتر پنجم، ص7.

[19] شکراللهی طالقانی، «هشت بهشت از هفت بند کاشی مرقع هشت قطعه چلیپای نستعلیق منسوب به فتحعلی شیرازی»، ص219.

[20] هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی.

[21] هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی و پنج.

[22] هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی و چهار.

[23] هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی و پنج.

[24] هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی و شش.

[25] هندی، هفت‌بند هفتادبند، 1388ہجری شمسی، ص سی و هشت.

[1]

[2]

[3]

[یادداشت 1]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

ہفت بند کاشی کا متن (براساس تصحیح نجیب مایل هروی)
بند اول السلام ای سایه ات خورشیدِ ربّ العالمين آسمان عزّ و تمکین، آفتاب داد و دین مفتی هر چار دفتر، خواجه هر هشت خُلد داور هر شش جهت، اعظم امیرالمؤمنين عالم علم سَلونی، شهسوارِ لَو كُشِف ناصر حق، نفسِ پیغمبر، امام راستین صورت معنیِ فطرت، باعث ایجادِ خلق سرّ اصلِ نسلِ آدم، نفس خیرالمرسلین صاحب يوفون بالنذر آفتاب انما قرة العينِ لَعَمرك، نازشِ روح الأمين در جهان از روی حشمت چون جهانی در جهان برجهان از روی رفعت آسمانی بر زمین از عطای دستِ فیاض تو دریا مستفيض وز ریاض نکهت طبعِ تو رضوان خوشه چین حاجب دیوانِ اَمرَت موسیِ دریا شکاف پرده دار بام قصرت عیسی گردون نشین نقش بندِ کاف و نون از روزِ فطرت تاکنون ناکشیده چون مه رخسار تو حرف مبین ناشنیده از زمانِ مهد تا پایانِ عمر بی رضای حق ز تو حرفی کرام الکاتبین مثل تو چون شبه ایزد در همه حالی محال ور بُوَد ممكن نه الا رحمة للعالمين آنکه مداحش خدا، همدم رسول الله بود گرکسی همتاش باشد هم رسول الله بود
بند دوم ای به غیر از مصطفی نابوده همتای توکس بسته بر مِهر تو ایزد مهر حورالعین و بس مهره مهر از گلوی چرخ برناید مدام گرنه از مهرِ تو آید صبح صادق را نَفَس کیست با قَدرَت سپهر، و چیست بارای تو مهر آن ز قَدرَت مستعار و این ز رایَت مقتبس کاروان سالارِ جاهت چون کند آهنگِ راه چرخ را بر دستِ پیشآهنگ بندد چون جرس با شکوه صولتَت دستان نیاید در مصاف در بر عنقای مغرب کی شکوه آرد مگس ضرب بازویت اگر دستان بدیدی در مصاف مرغ روحش در زمان از بیم بشکستی قفس گر دل دریا عطایت، موج بر گردون زند قبه گردون در آن گردان نماید همچو خس گر شکوهت را به میزانِ معانی بر کشند از ره خفّت کم آید بوقبیس از یک عدس اندران میدان که مردانِ سعادتمند را از رهِ مردی عنان از دست برباید فَرَس نشتر شمشیر شیران روی در شریان نهد چون طبیب مرگ گیرد ساعدِ جان را مَجَس از میانِ مشرق و مغرب برآیی مِهروار رایتِ دولت ز پیش و آیتِ رحمت ز پس خلق هفت اقلیم اگر آن روز چون دستان شوند از رهِ مردی نیارد تابِ میدانِ تو کس صورتی گردد مجسم فتح و گوید آشکار: لا فَتی اِلّا عَلی لاسَیفَ اِلّا ذِالفقار
بند سوم ای سپهر حشمت از فرِّ تو زیور یافته آسمان از سایه چتر تو افسر یافته از غبار درگه چرخ اختر امت آشکار کیمیاگر نسخه گوگرد احمر یافته باز قدرت هرکجا بال جلالت کرده باز طایران سدره را در زیر شهپر یافته بر امید نقشِ رویت، دست نقّاش ازل نقش ها بر بسته لاکن چون تو کمتر یافته آنکه دستت را به دریا کرده نسبت بی‌گمان رشحه دستِ ترا دریای اخضر یافته روز فتح الباب ابر دست دریا فیض تو نسر طایر را فلک چون بط شناور یافته آنکه اندر آفرینش لاف دانایی زده رفعتت را زآفرینش پایه برتر یافته هر که مُهر مهر تو بر صفحه جان کرده نقش مخزن دل را چو کانِ زر توانگر یافته هر که دستِ حاجتی بر جود تو برداشته دست خود را تا قیامت حاجب آور یافته ساقی کوثر نه چندان مدح باشد مر ترا ای ز تو دریای رحمت کان کوثر یافته با صفای گوهر پاک تو گردون سالها خاک خجلت بر جبین آب کوثر یافته با خدا و مصطفی رای تو یکرو داشته از خدا و مصطفی شمشیر و دختر یافته گر نبودی ذات پاکت آفرینش را سبب تا ابد حوّا سِتَروَن بودی و آدم عزب
بند چهارم ای معظّم کعبه اصل از بیانِ مصطفی قبله دنیا و دین، نام و نشانِ مصطفی از نقودِ گوهر معنی لبالب شد دهان تا نهادی لب به صورت در دهانِ مصطفی ای به استحقاق بعد از مصطفی غیر تو کس تا نهاده پای تمکین بر مکان مصطفی تیغت آن ابری است دریا دل که فتح الباب او تازه دارد زاب نصرت بوستان مصطفی تا سپهر شرع ازو پر نور شد هرگز نتافت از تو روشنتر مهی بر آستان مصطفی رهروان عالم تحقیق را نابوده راه پی زمین بوس درت بر آستان مصطفی گرچه در عالم به اقبالِ تو شاها کرده‌ام آنچه حَسّان کرد وقتی در زمان مصطفی لاف مداحی درین حضرت نمی‌یارم زدن ای ثناخوانِ تو ایزد از زبانِ مصطفی مدح تو بالای امکان صورتت ناممکن است ور بود ممکن بود قدر و توان مصطفی عرضِ حاجت بر تو حاجت نیست می‌دانی که چیست؟ حالِ اخلاصِ من اندر خاندان مصطفی از زبانِ خلق بر ناید صفاتِِ ذاتِ تو ور بر آید، کی بُوَد اِلاّ بیانِ مصطفی منّت خلقم به جان آورد لطفی کن شَها وا رهان از منّتِ خلقم به جان مصطفی روی رحمت بر متاب، ای کام جان از روی من حرمت جان پیمبر یک نظر کن سوی من
بند پنجم ای گزیده مر خدایت یا امیرالمؤمنین خوانده نفسِ مصطفایت یا امیرالمؤمنین سرکشان دهر را آورده سرها زیر حکم بازوی زور آزمایت یا امیرالمؤمنین بس که لعل اندر دل کان خاک بر سر میکند از کف دریا عطایت یا امیرالمؤمنین خازنانِ كان و دریا کیسه‌ها پرداختند روز بازار سخایت یا امیرالمؤمنین از نسیم باد نوروزی نشاید گرد باد پیش خُلقِ جانفزایت یا امیرالمؤمنین آنچه عیسی از نفس می کرد رمزی بود و بس از لب معجزْ نمایت یا امیرالمؤمنین با همه بالانشینی عقلِ کل نابرده راه زیر شادروان رایَت یا امیرالمؤمنین گر بُدی بالاتر از عرش برین جای دگر گفتمی آنجاست جایت یا امیرالمؤمنین مدح اگر شایسته ذات تو باید گفت و بس کیست تا گوید ثنایت یا امیر المؤمنین آنچه تو شایسته آنی ز روی عزّ و جاه کس نداند جز خدایت یا امیرالمؤمنین خاطرِ مثلِ منِ شوریده خاطر کی‌کند وصفِ ذاتِ کبریایت یا امیرالمومنین ما همه بر درگه لطفت گدایی می کنیم ای همه شاهان گدایت یا امیرالمؤمنین فهم انسانی چه داند قدرتِ کار ترا کآفرینش بر ندارد قدرِ مقدار ترا
بند ششم ای که فرمان قضا موقوف فرمان شماست دورِ دورانِ فلک دوری ز دوران شماست آفتابی کآسمان در سایه اقبال اوست پرتوی از لُمعه کوی گریبان شماست چشمه‌ای کز وی محیط آفرینش قطره ایست قطره‌ای از لجّه دریای احسان شماست آنچه در وی عالمِ امکان غباری بیش نیست صورتی ده‌چند از و رکنی ز ارکان شماست پیر مکتب خانه ابداع یعنی جبرئیل با همه ذهن و ذکا طفلِ دبستانِ شماست هر کجا در مجمعِ قرآن خدا را آیه‌ایست از کمال لطف و فضل و احسان، خاصّه در شأن شماست نسبتِ قدرِ شما با اوج گردون چون کنم زانکه اوج او حضیض قدرِ دربان شماست آنچه گردون را به او چشم جهان بین روشنست جز دو قرصی نیست کان هم ریزه خوان شماست قبّه نُه چرخ را چون دانه بر چیند ز جا مرغ تعظیمی که آن بر بام ایوان شماست گوهری کاندر صمیمِ کانِ امکانِ قضاست صورت اظهار آن موقوف فرمان شماست بنده بیچاره کاشی از دل و جان، سال و ماه روز و شب در خطّه آمل ثناخوان شماست بر در دولت سرایت روی بر خاک نیاز با دل پر درد برامید درمان شماست دردِ پنهان پیشِ درمان، چند بتوان داشتن عاقلی نبود ز درمان دردِ پنهان داشتن
بند هفتم تا نجف شد آفتاب دین و دولت را مقام خاکِ او دارد شرف بر زمزم و بیت الحرام کعبه اصل است بی‌شک نزدِ ارباب یقین زانکه دارد عروة الوثقی درین ذروه تمام آفتابِ آسمانِ دین امیرالمؤمنین والی مُلک ولایت، حاکم دارالسّلام مُبطل بنیادِ بدعت مفتی احکامِ وحی حاکم دین و شریعت، حاکم حلّ و حرام پایه لطفت به معنی گر نبودی در جهان صورتی بودی جهان از روی معنی ناتمام ای سریر سروری افزوده از جاه تو جاه ای جهان آفرینش برده از نام تو نام بر سپهرِ احترامت آفتاب از ذره کم در زمین احتشامت ذره خورشید احترام با شکوهِ شقّه دستار و رُکن مُسندت تاج جمشیدی چه و تخت سلیمانی کدام آنچه در تعظیم و تمکینِ سلیمان می‌رود اندکی بود آن هم از تعظیمِ سلمانِ تو وام پیرو تقدیر تو پیوسته تقدیرِ قضاست ننهد از رویِ ادب بیرون ز فرمان تو کام نسبتَت با سایر انسان خطا باشد خطا گوهر پاکیزه جوهر را چه نسبت با رُخام مثلِ تو جز مصطفی صورت نبندد عقل کل معنی ایمان ما این است روشن، و السلام زایران حضرتت را دایم از خُلد برین میرسد آواز طِبْتُمْ فَادْخُلوها خالِدین^[1]
ن ب و