"مہاجرین" کے نسخوں کے درمیان فرق

مہاجرین (ماخذ دیکھیں)

نسخہ بمطابق 15:01، 30 ستمبر 2020ء

24,701 بائٹ کا اضافہ ، 30 ستمبر 2020ء

ہجرت مدینہ سے رجوع مکرر ہٹایا

بصریویکی متن

Waziri

confirmed، templateeditor

9,251

ترامیم

@@ سطر 1: / سطر 1: @@
-#رجوع_مکرر [[ہجرت مدینہ]]
+{{تاریخ صدر اسلام}}
+{{شباہت |ہجرت مدینہ|ہجرت حبشہ|}}
+'''مہاجرین'''، در برابر انصار کہ ساکن مدینہ بودند، بہ مسلمانانی گفتہ می‌شود کہ ساکن مکہ بودند و پس از مسلمان شدن و تحمل فشارہای مشرکان، بہ دستور [[پیامبر(ص)]] بہ [[مدینہ]] مہاجرت کردند۔ مہاجران با ہجرت خود در ترویج اسلام نقش داشتند و در این راہ سختی‌ہای بسیاری تحمل کردند، از این رو پیامبر(ص) بہ آنان توجہ ویژہ داشت و قرآن از آنان بہ نیکی یاد کردہ است۔
+پیش از اسلام میان اہل مکہ و مدینہ دشمنی و درگیری بود کہ با ہجرت پیامبر(ص) و برقراری [[عقد اخوت]] میان مہاجران و انصار از بین رفت، اما این دشمنی پس از رحلت پیامبر(ص) دوبارہ در قالب رقابت میان انصار و مہاجرین آغاز شد و تا دوران [[امویان]] ادامہ داشت۔ نمونہ آن، رقابت مہاجران و انصار در [[ماجرای سقیفہ]] بود کہ [[ابوبکر بن ابی‌قحافہ]] با حمایت مہاجرین بہ [[خلافت]] رسید۔
+[[امام علی(ع)]]، نخستین امام شیعیان، [[حضرت فاطمہ]]، دختر پیامبر(ص)، [[ابوسلمہ]]، ام‌سلمہ، [[حمزۃ بن عبدالمطلب]]، عموی پیامبر، و [[خلفای سہ‌گانہ]] از مہاجران سرشناس بودند۔
+==مفہوم‌شناسی==<!--
+{{اصلی|ہجرت بہ مدینہ}}
+مہاجران بہ مسلمانانی گفتہ می‌شود کہ بہ دلیل آزار و اذیت مشرکان مکہ بہ دستور پیامبر(ص) از مکہ بہ مدینہ مہاجرت کردند۔<ref>مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۹، ص۸۵؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۲۵۷۔</ref> در برابر مہاجران، بہ مسلمانان اہل مدینہ کہ بہ یاری پیامبر(ص) برخاستند،<ref>مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۹، ص۱۶۹۔</ref> انصار گفتہ می‌شود۔<ref>مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۹، ص۸۲۔</ref>
+عنوان مہاجران، تمام مسلمانانی را شامل می‌شود کہ تا [[فتح مکہ]]، از مکہ بہ مدینہ مہاجرت کردند؛ با این حال کسانی کہ قبل از [[صلح حدیبیہ]] وارد مدینہ شدند، از جایگاہ بالاتری برخوردارند۔<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونہ، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۲۶۱-۲۶۲۔</ref>
+== جایگاہ ==
+بہ گفتہ [[مکارم شیرازی]]، مرجع تقلید و مفسر قرآن، پیامبر(ص) اہتمام ویژہ‌ای برای مہاجران قائل بود؛ چرا کہ آنان زندگی مادی و اموال خود را در خدمت دعوت او قرار دادند و با ہجرت خود صدای اسلام را بہ گوش جہان رساندند۔<ref>مکارم شیرازی، الامثل، ۱۴۲۱ق، ج۸، ص۱۹۴۔</ref>
+{{جعبہ نقل قول| عنوان = |:«إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ ہاجَرُوا وَ جاہَدُوا بِأَمْوالِہِمْ وَ أَنْفُسِہِمْ في‏ سَبيلِ اللَّہِ وَ الَّذينَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِكَ بَعْضُہُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ الَّذينَ آمَنُوا وَ لَمْ يُہاجِرُوا ما لَكُمْ مِنْ وَلايَتِہِمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ حَتَّى يُہاجِرُوا وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلاَّ عَلى‏ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَہُمْ ميثاقٌ وَ اللَّہُ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ؛ آنان کہ بہ خدا ایمان آوردند و از وطن خود ہجرت نمودند و در راہ خدا با مال و جانشان کوشش و فداکاری کردند و ہم آنان کہ بہ مہاجرین منزل دادند و یاری کردند، دوستدار و مددکار یکدیگرند و آنان کہ ایمان آوردہ‌اند اما مہاجرت نکردہ‌اند ہرگز شما دوستدار و طرفدار آنہا نباشید تا وقتی کہ ہجرت گزینند، ولی اگر از شما در کار دین و پیشرفت اسلام مدد خواستند بر شما است کہ آنہا را یاری کنید، مگر آنکہ با قومی کہ با شما عہد و پیمان بستہ‌اند بہ خصومت برخیزند۔ و خدا بہ ہر چہ می‌کنید بینا است۔»|تاریخ بایگانی|| منبع =سورہ انفال، آیہ۷۲۔ | تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px| رنگ پس‌زمینہ =#ffeebb| اندازہ خط = ۱۲px| گیومہ نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}}
+در قرآن ۲۴ بار از مشتقات ہجرت یاد شدہ کہ با عناوین مہاجران، الذین ہاجروا و مَن ہاجر است۔<ref>جعفری، تفسیر کوثر، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۵۳۶۔</ref> ہمچنین قرآن از مہاجران در کنار جہادگران یاد کردہ<ref>برای نمونہ نگاہ کنید بہ: سورہ انفال، آیہ۷۲-۷۵؛ سورہ بقرہ، آیہ۲۱۸۔</ref> و آنان را با صفات [[صبر]] و [[توکل]]<ref>سورہ نحل، آیہ ۴۲۔</ref> ستودہ،<ref>مکارم شیرازی، الامثل، ۱۴۲۱ق، ج۸، ص۹۵۔</ref> و مؤمنان حقیقی<ref>سورہ انفال، آیہ ۷۴۔</ref> دانستہ است کہ با ہجرت بہ ایمانشان تحقق بخشیدند۔<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۴۹۹۔</ref> قرآن کریم از آمرزش [[گناہان]]<ref>سورہ بقرہ، آیہ ۲۱۸؛ سورہ انفال، آیہ ۷۴۔</ref> و ورودشان بہ [[بہشت]] نیز سخن گفتہ است۔<ref>سورہ آل عمران، آيہ ۱۹۵۔</ref> البتہ بہ‌گفتہ عالمان [[شیعہ]] از ظاہر آیات برداشت می‌شود کہ منظور خدا، برخی از [[مہاجران]] است<ref>نگاہ کنید بہ: علامہ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۳۷۴؛ سبحانی، الالہیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۴۴۵۔</ref> کہ بر عہد و پیمان خود استوار ماندند، نہ ہمہ آنان۔<ref>نگاہ کنید بہ: شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۹، ص۳۲۹۔</ref>
+مہاجر بودن در قرن‌ہای نخستین قمری افتخار محسوب می‌شد؛ [[عمر بن خطاب]] در تقسیم [[بیت‌المال]]، مہاجران را بہ دلیل سبقت در اسلام، سہم بیشتری داد<ref>نگاہ کنید بہ:‌ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۲۱۴۔</ref> و اعضای [[شورای شش نفرہ]] برای تعیین خلیفۂ پس از خود را از میان آنان انتخاب کرد؛<ref>نگاہ کنید بہ: یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۶۰۔</ref> ہر چند کار نظارت بر آن را بہ [[انصار]] سپرد۔<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۶۰۔</ref>
+== مہاجران نخستین==
+پیامبر(ص) قبل از اینکہ بہ مدینہ ہجرت کند، بہ اصحابش دستور داد کہ بہ سوی مدینہ حرکت کنند۔<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۳۶۹۔</ref> بہ گفتہ [[علی بن حسین مسعودی]]، برخی از نخستین کسانی کہ قبل از پیامبر(ص) وارد مدینہ شدند، عبارتند از: [[عبداللہ بن عبدالاسد]]، [[عامر بن ربیعہ]]، [[عبداللہ بن جحش]]، [[عمر بن خطاب]] و عیاش بن ابی‌ربیعہ۔<ref>مسعودی، التنبیہ و الاشراف، دار الصاوی، ص۲۰۰۔</ref> احمد بن یحیی بلاذری، تاریخ‌نگار قرن سوم، نخستین مہاجران را [[مصعب بن عمیر]] و [[ابن ام‌مکتوم]] دانستہ کہ قبل از عبداللہ بن عبدالاسد وارد مدینہ شدہ بودند۔<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۲۵۷۔</ref> بہ گزارش او، مصعب بن عمیر پس از [[بیعت عقبہ]]، از سوی پیامبر(ص) در [[سال ۱۲ بعثت|سال دوازدہم بعثت]] برای تبلیغ [[دین اسلام]] بہ مدینہ اعزام شدہ بود۔<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۲۵۷۔</ref>
+== برخورد مشرکان مکہ با مہاجران==
+بر اساس گزارش‌ہای تاریخی، مشرکان مکہ بہ شیوہ‌ہای مختلف مانع از ہجرت مسلمانان بہ مدینہ می‌شدند؛ برخی از افراد را در حبس نگہ می‌داشتند و ہمچنین مانع از پیوستن برخی از خانوادہ‌ہای مہاجران بہ آنان می‌شدند، از جملہ مدتی از رفتن [[ام‌سلمہ (ہمسر پیامبر)|ام‌سلمہ]] ہمسر [[عبداللہ بن عبدالاسد|ابوسلمہ]] (عبداللہ بن عبدالاسد) و فرزندش بہ مدینہ جلوگیری کردند۔<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۲۵۸-۲۵۹؛ ابن‌ہشام، السیرۃ النبویۃ، دارالمعرفہ، ج۱، ص۴۶۹۔</ref> و [[صہیب رومی]] را در برابر گرفتن اموالش آزاد گذاشتند کہ بہ مدینہ مہاجرت کند۔<ref>ابن‌اثیر، أسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۱۹۔</ref>
+ہمچنین برخی از زنان و فرزندان مسلمانانی کہ قصد مہاجرت داشتند، با گریہ مانع ہجرت آنان می‌شدند؛ در ہمین زمینہ، [[فضل بن حسن طبرسی]] مفسر شیعہ در قرن ششم ہجری، از [[ابن‌عباس]] و [[مجاہد بن جبر|مجاہد]] نقل کردہ کہ آیہ «يَا أَيُّہَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوہُمْ»<ref>سورہ تغابن، آیہ ۱۴۔</ref> در این بارہ نازل شدہ است۔<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۴۵۱۔</ref>
+==حمایت انصار از مہاجران==
+پیامبر(ص) پس از ہجرت میان مہاجران و انصار [[عقد اخوت]] برقرار کرد۔<ref>نگاہ کنید: عاملی، الصحیح من سیرۃ النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۵، ص۹۹۔</ref> بنابر مشہور در این پیمان ۴۵ نفر از مہاجران و ۴۵ نفر از انصار حضور داشتند۔<ref>نگاہ کنید: عاملی، الصحیح من سیرۃ النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۵، ص۱۰۱؛ مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۶۹۔</ref>
+پیامبر بین [[ابوبکر بن ابی‌قحافہ]] و [[خارجۃ بن زید|خارجۃ بن زید انصاری]]، [[عمر بن خطاب]] و [[عتبان بن مالک انصاری خزرجی]]، [[عثمان بن عفان]] و [[اوس بن ثابت خزرجی]]، [[ابوعبیدہ جراح|ابوعُبیدہ جَرّاح]] و [[سعد بن معاذ]]، [[عبدالرحمن بن عوف]] و [[سعد بن ربیع]]، [[طلحۃ بن عبیداللہ]] و [[کعب بن مالک]]، [[زبیر بن عوام]] و [[سلمۃ بن سلام]]، [[سلمان فارسی]] و [[ابودرداء]]، [[عمار بن یاسر]] و [[حذیفۃ بن نجار]] یا بہ نقلی [[ثابت بن قیس]] و۔۔۔ عقد اخوت بست۔<ref>دیار بکری، تاریخ الخمیس، دار صادر، ج۱، ص۳۵۳۔</ref> ہمچنین خود با [[علی(ع)]] عقد اخوت بست۔<ref>نگاہ کنید: عاملی، الصحیح من سیرۃ النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۵، ص۱۰۳۔</ref>
+انصار از مہاجران کہ اموال خود را در مکہ رہا کردہ بودند، حمایت مادی می‌کردند تا اینکہ در سال چہارم قمری، پیامبر(ص) غنائمی کہ در [[غزوہ بنی‌نضیر]] بہ دست آمدہ بود را با توافق انصار میان مہاجران تقسیم کرد و حمایت مادی انصار از آنان پایان یافت۔<ref>مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۹۱-۱۹۲۔</ref>
+==رقابت مہاجران و انصار==
+بہ گفتہ جواد علی، نویسندہ کتاب المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، پیش از ہجرت پیامبر بہ مدینہ میان اہل یثرب و اہل مکہ دشمنی بود  کہ با ہجرت پیامبر(ص) و برقراری عقد اخوت میان مہاجران و انصار از بین رفت، اما این دشمنی پس از رحلت پیامبر(ص)  در قالب نزاع میان مہاجر و انصار آشکار شد؛ چنانکہ در اشعار [[حسان بن ثابت]]، [[نعمان بن بشیر]] و [[طرماح بن حکیم]] بہ آن اشارہ شدہ است۔<ref>علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۴۲۲ق، ۱۴ق، ج۲، ص۱۳۴۔</ref> مہاجرین بہ اینکہ پیامبر(ص) از آنان بودہ، و انصار بہ اینکہ او را پناہ دادہ و [[آمنہ بنت وہب|مادر پیامبر(ص)]] از بنی‌نجار و اہل مدینہ بودہ افتخار می‌کردند۔<ref>علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۳۶۔</ref>
+بہ گفتہ جواد علی، نزاع میان مہاجر و انصار در دوران [[معاویۃ بن ابی‌سفیان]] و [[یزید بن معاویہ]] نیز وجود داشتہ است؛ ہر چند کہ در این دوران اصطلاح مہاجرین و انصار کمتر بہ کار رفتہ و بیشتر از اصطلاحاتی ہمچون قریشی و یمنی استفادہ می‌شدہ است۔<ref>علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۳۴-۱۳۶۔</ref>
+بنا بہ گزارش منابع تاریخی، [[ماجرای سقیفہ]] صحنہ رقابت و درگیری مہاجران و انصار بودہ است۔<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۲۰-۲۲۱۔</ref> در حین بیعت با ابوبکر، [[حباب بن منذر]] کہ از انصار بود بہ روی مہاجران شمشیر کشید و عمر بن خطاب، [[سعد بن عبادہ]] را کہ از بزرگان انصار بود، [[منافق]] خواند۔<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۲۰-۲۲۱۔</ref>
+== نقش مہاجران در سقیفہ==
+پس از درگذشت پیامبر(ص) گروہی از انصار در [[سقیفہ بنی‌ساعدہ]] گرد آمدہ بودند تا [[سعد بن عبادہ]] را بہ عنوان خلیفہ انتخاب کنند، اما با پیوستن مہاجرینی از جملہ [[ابوبکر بن ابی‌قحافہ]]، [[عمر بن خطاب]] و [[ابوعبیدہ جراح]] بہ جمع آنہا، بحث و درگیری ایجاد شد؛<ref>ابن‌اثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۳۲۵۔</ref> ابوبکر کہ خود از مہاجران بود در سخنانی مہاجران را برتر از انصار و شایستہ خلافت دانست،<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۱۹-۲۲۰۔</ref> حباب بن منذر کہ از انصار بود انتخاب یک امیر از انصار و یک امیر از مہاجران را مطرح کرد کہ با واکنش منفی عمر بن خطاب روبہ‌رو شد و سپس ابوبکر، عمر بن خطاب و ابوعبیدہ جراح را کہ از مہاجران بودند برای خلافت پیشنہاد داد، اما آن دو نپذیرفتند و با بیان فضایلی دربارہ ابوبکر، او را شایستہ خلافت دانستہ و با او بیعت کردند۔<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۲۰-۲۲۱۔</ref> سپس [[قبیلہ بنی‌اسلم]] کہ وابستہ بہ مہاجران بودند، وارد مدینہ شدند و با ابوبکر [[بیعت]] کردند۔<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۰۵۔</ref>
+== مہاجران سرشناس==
+برخی از افراد سرشناسی کہ بہ دستور پیامبر(ص) از مکہ بہ مدینہ مہاجرت کردند، عبارتند از:
+* امام علی(ع) نخستین امام شیعیان و جانشین پیامبر(ص) است، او در [[لیلۃ المبیت]] (شب ہجرت پیامبر) در جای خواب پیامبر(ص) خوابید تا مشرکان گمان کنند کہ پیامبر(ص) ہنوز از مکہ خارج نشدہ است۔<ref>مسعودی، التنبیہ و الاشراف، دار الصاوی، ص۲۰۰۔</ref> ہمچنین از جانب پیامبر مأموریت یافت تا اماناتی کہ از مردم نزد پیامبر(ص) بود را بہ صاحبانشان برگرداند و پس از سہ روز بہ سوی مدینہ حرکت کرد۔<ref>مسعودی، التنبیہ و الاشراف، دار الصاوی، ص۲۰۰۔</ref>
+* فاطمہ(س) دختر پیامبر(ص) کہ در سال دوم ہجری با امام علی(ع) ازدواج کرد۔<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۴۱۰۔</ref> او بہ ہمراہ چند زن دیگر از جملہ [[فاطمہ بنت اسد]] بہ سرپرستی امام علی(ع) سہ روز پس از حرکت پیامبر(ص) بہ مدینہ مہاجرت کردند۔<ref>ابن‌شہرآشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۱۸۳۔</ref>
+* [[ام‌سلمہ (ہمسر پیامبر)|ام‌سلمہ]]، ہمسر [[عبداللہ بن عبدالاسد]] بود کہ افراد قبیلہ‌اش برای مدتی مانع از ہجرت وی بہ ہمراہ شوہرش بہ مدینہ شدند۔ او پس از شہادت ابوسلمہ بہ ہمسری پیامبر(ص) درآمد۔<ref>ابن‌ہشام، السیرۃ النبویۃ، دارالمعرفہ، ج۱، ص۴۶۹۔</ref>
+*[[ابوبکر بن ابی‌قحافہ]]، پیامبر(ص) را در جریان ہجرت بہ مدینہ ہمراہی می‌کرد و بہ ہمراہ او در [[کوہ ثور|غار ثور]] پنہان شد۔<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۷۳-۲۷۴۔</ref> او پس از درگذشت پیامبر بہ عنوان خلیفہ انتخاب شد و از این‌رو از نگاہ اہل سنت خلیفہ اول از خلفای نخستین است، اما شیعیان خلافت او را نمی‌پذیرند و بر این باورند کہ پیامبر(ص)، امام علی(ع) را جانشین خود تعیین کردہ است۔<ref>برای نمونہ: مظفر، السقیفۃ، ۱۴۱۵ق، ص۶۰-۶۵۔</ref>
+[[عمر بن خطاب]] (خلیفہ دوم)،<ref>مسعودی، التنبیہ و الاشراف، دار الصاوی، ص۲۰۰۔</ref> [[عثمان بن عفان]] (خلیفہ سوم)، [[حمزۃ بن عبدالمطلب]] عموی پیامبر، [[عثمان بن مظعون]]، [[ابوحذیفہ]]، [[مقداد بن عمرو]]، [[ابوذر غفاری]] و [[عبداللہ بن مسعود]] از دیگر مردان مہاجر بودند۔ ہمچنین [[زینب دختر پیامبر(ص)]]، [[ام‌کلثوم دختر پیامبر(ص)]]، [[رقیہ دختر پیامبر(ص)]]، [[فاطمہ بنت اسد]]، [[ام‌ایمن]]، [[عائشہ]]، [[زینب دختر جحش]] و [[سودہ دختر زمعۃ بن قیس]] از دیگر زنان مہاجر بودند۔
+== متعلقہ صفحات==
+*[[انصار]]
+== حوالہ جات==
+{{حوالہ جات2}}
+== مآخذ==
+{{مآخذ}}
+* قرآن۔
+*ابن‌اثیر، علی بن محمد، اسد الغابہ فی معرفۃ الصحابہ، بیروت، دارالفکر، ۱۹۸۹م/۱۴۰۹ق۔
+*ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م۔
+*ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیہ، ۱۹۹۰م/۱۴۱۰ق۔
+*ابن‌شہرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، علامہ، قم، ۱۳۷۹ق۔
+*ابن‌ہشام، عبدالملک بن ہشام، السیرۃ النبویۃ، تحقیق مصطفی السقا و ابراہیم الابیاری و عبدالحفیظ شبلی، بیروت، دارالمعرفہ، بی‌تا۔
+*بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف(ج۱)، تحقیق محمد حمیداللہ، مصر، دارالمعارف، ۱۹۵۹م۔
+*جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، قم، مؤسسہ انتشارات ہجرت، ۱۳۷۶ش۔
+*دیار بکری، حسین بن محمد، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس النفیس، بیروت،‌ دار صادر، بی‌تا۔
+*سبحانی، جعفر، الالہیات علی ہدی الکتاب و السنہ و العقل، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیہ، ۱۴۱۲ق۔
+*شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، مقدمہ آقابزرگ تہرانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا۔
+*طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابستہ بہ جامعہ مدرسین حوزہ علمیہ قم، ۱۴۱۷ق۔
+*طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمہ محمدجواد بلاغی، تہران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش۔
+*طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراہیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م۔
+*عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرۃ النبی الاعظم، مؤسسہ علمی فرہنگی دارالحدیث، ۱۴۲۶ق/۱۳۸۵ش۔
+*علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، دارالساقی، ۱۴۲۲ق/۲۰۰۱م۔
+*مسعودی، علی بن حسین، التنبیہ و الاشراف، تصحیح عبداللہ اسماعیل الصاوی، قاہرہ، دارالصاوی، بی‌تا۔(قم، مؤسسۃ نشر المنابع الثاقۃ الاسلامیۃ)
+*مظفر، محمدرضا، السقیفہ، تحقیق محمود مظفر، قم، مؤسسہ انتشارات انصاریان، ۱۴۱۵ق۔
+*مقدسی، مطہر بن طاہر، البدء و التاریخ، بورسعید، مکتبۃ الثقافۃ الدینیہ، بی‌تا۔
+*مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدۃ و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید النسیمی، بیروت، دارالکتب العلمیہ، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م۔
+*مکارم شیرازی، ناصر، الامثل فی تفسیر کتاب‌اللہ المنزل، قم، مدرسہ امام علی بن ابی‌طالب، ۱۴۲۱ق۔
+*مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونہ، تہران، دارالکتب العلمیہ، ۱۳۷۴ش۔
+*یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا۔
+{{خاتمہ}}
+{{ہجرت مدینہ}}