"حديث ثقلین" کے نسخوں کے درمیان فرق

حديث ثقلین (ماخذ دیکھیں)

نسخہ بمطابق 15:02، 21 جنوری 2024ء

26,687 بائٹ کا اضافہ ، 21 جنوری

کوئی خلاصۂ ترمیم نہیں

بصریویکی متن

Hakimi

confirmed، movedable، protected، منتظمین، templateeditor

8,869

ترامیم

@@ سطر 77: / سطر 77: @@
 چھٹی ہجری کے جنبلی عالم دین ابن‌جوزی اپنی کتاب العِلَل المُتَناهیه میں حدیث ثقلین کو ایک خاص سند کے ساتھ نقل کیا ہے اور بعض راویوں کے ضعیف ہونے کی وجہ سے حدیث کو ضعیف قرار دیا ہے۔<ref>ابن‌جوزی، العلل المتناهیة فی الاحادیث الواهیة، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۲۶۸.</ref> سَمهودی اور ابن‌حجر هیتمی جیسے علما نے ابن‌ جوزی کا حدیث ثقلین کو ضعیف سمجھنے کو درست نہیں سمجھا ہے؛ کیونکہ یہ حدیث صحیح مسلم اور دیگر کتابوں میں اس سند کے علاوہ دوسری سند سے بھی نقل ہوئی ہے۔<ref> سمهودی، جواهرالعقدين، ۱۴۰۵ق، ج۲،‌ بخش اول،‌ ص۷۳؛ ابن‌حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ۱۴۱۷ق، ج۲،‌ ص۶۵۲.</ref>
-== حدیث کے مآخذ اور سند ==
+== راوی اور مصادر حدیث ==
+شیعہ علما [[سید عبدالحسین شرف‌الدین|علامه شرف‌الدین]]،<ref>شرف‌الدین، المراجعات، ۱۴۲۶ق، ص۷۰.</ref> اور  [[جعفر سبحانی]]<ref>سبحانی، الالهیات على هدى الکتاب و السنة و العقل‏،‌ ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۰۵؛ سبحانی، سیمای عقاید شیعه،‌ ۱۳۸۶ش، ص۲۳۲.</ref> اور سنی علما میں سمهودی<ref>نگاه کنید به مناوی، فیض القدیر، ۱۳۹۱ق، ج۳، ص۱۴.</ref> اور ابن‌حجر هیتمی<ref>ابن‌حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ۱۴۱۷ق، ج۲،‌ ص۴۴۰ و۶۵۳.</ref> نے حدیث ثقلین کو مختلف اسناد کے ساتھ 20 سے زائد اصحاب پیغمبر سے نقل کیا ہے۔ جبکہ بعض نے 50 سے زائد صحابی کا بھی کہا ہے۔<ref>ملاحظہ کریں: جمعی از طلاب، حدیث الثقلین و مقامات اهل البیت(ع)، مکتبةالثقلین، ص۵.</ref> [[میر حامدحسین هندی|میر حامد حسین]] نے کتاب [[عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار (کتاب)|عَبَقات‌الاَنْوار]] میں حدیث ثقلین کو 30 اصحاب اور 200 سے زائد اہل سنت علما کا ذکر کیا ہے جنہوں نے اپنی کتابوں میں اس حدیث کو نقل کیا ہے۔<ref>میر حامد حسین، عبقات‌الانوار، ۱۳۶۶ش،‌ ج۱۸، مقدمه، ص۲.</ref> آپ نے دوسری صدی ہجری سے 13ویں صدی تک کے اہل سنت راویوں کے نام ذکر کیا ہے۔<ref>ملاحظہ کریں: میر حامد حسین، عبقات‌الانوار، ۱۳۶۶ش،‌ ج۱۸، ص۹-۱۵.</ref> [[قوام‌الدین محمد وشنوی]] کے مطابق اس حدیث کو نقل کرنے کے اسناد 60 سے زائد ہیں۔<ref>وشنوی، حدیث‌الثقلین، ۱۴۲۸ق، ص۴۱.</ref>
+شیعہ مصادر میں یہ حدیث اصحاب میں سے [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]]،<ref>ملاحظہ کریں: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲،‌ ص۴۱۵؛ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۳۶، ۲۳۷، ۲۳۹.</ref> [[امام حسن مجتبی علیه‌السلام|امام حسن(ع)]]،<ref>خزاز رازی،‌ کفایةالاثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۶۳.</ref> [[جابر بن عبدالله انصاری]]،<ref>صفار، بصائرالدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۱۴.</ref> [[حذیفة بن یمان|حُذَیْفة بن یَمان]]،<ref>خزاز رازی،‌ کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۳۶، ۱۳۷.</ref> [[حذیفه بن اسید|حُذَیْفَه بن اُسَیْد]]،<ref>خزاز رازی،‌ کفایةالاثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۲۸.</ref> [[زید بن ارقم|زید بن اَرْقم]]،<ref>صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۳۴، ۲۳۷.</ref> [[زید بن ثابت]]،<ref>صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۴۱۵؛ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۳۶.</ref> [[عمر بن خطاب|عمر بن خَطّاب]]<ref>خزاز رازی،‌ کفایةالاثر، ۱۴۰۱ق، ص۹۱، ۹۲.</ref> اور [[ابوهریره|ابو هُرَیْره]]<ref>خزاز رازی،‌ کفایةالاثر، ۱۴۰۱ق، ص۸۷.</ref> سے نقل ہوئی ہے۔ [[امام محمد باقر علیه‌السلام|امام باقر(ع)]]،<ref>صفار، بصائرالدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۱۳.</ref> [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]]<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۹۴؛ عیاشی،‌ تفسیرالعیاشی،‌ ۱۳۸۰ق، ج۱،‌ ص۵.</ref> اور [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]]<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲۲۹.</ref> نے بھی اس حدیث کو نقل کیا ہے۔
+اهل‌ سنت مصادر میں بھی اصحاب میں سے امام علی(ع)،‌<ref>نگاه کنید به متقی هندی، کنزالعمال، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۷۹،‌ حدیث ۱۶۵۰؛ سمهودی، جواهرالعقدين، ۱۴۰۵ق، ج۲،‌ بخش اول، ص۸۱، ۸۵، ۸۶؛ حموی جوینی، فرائدالسمطین، مؤسسه محمودی، ج۲، ص۱۴۷؛ هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۱۶۳؛ سیوطی، احياء المیت بفضائل اهل البیت‌(ع)، ۱۴۲۱ق، ص۲۳، حدیث ۲۳.</ref> [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|حضرت زهرا(س)]]،<ref>قندوزی، ينابيع الموده لذوی القربی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۲۴.</ref> امام حسن(ع)،<ref>قندوزی، ينابيع الموده لذوی القربی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۷۳ و ۷۴.</ref> زید بن ارقم،<ref>برای نمونه نگاه کنید به مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، دار احیاء‌ التراث العربی، ۱۸۷۳؛ ترمذی، سنن‌الترمذی، ۱۴۱۹، ج۵،‌ ص۴۷۸، ۴۷۹؛ نسائی، السنن الکبری، ۱۴۲۱ق، ج۷، ص۳۱۰، ۴۳۷؛ دارمی، سنن‌الدارمی، ۱۴۲۱ق، ج۴، ص۲۰۹۰؛ ابن‌حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۳۲، ص۱۰، ۱۱؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۱۸، ۱۶۰؛ بیهقی، السنن الکبری، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۲۱۲، حدیث ۲۸۵۷.</ref> [[ابوذر غفاری]]،<ref>نگاه کنید به ترمذی، سنن‌الترمذی، ۱۴۱۹، ج۵،‌ ص۴۷۸؛ دارقطنی، المؤتلف و المختلف، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۱۰۴۶؛ سمهودی، جواهرالعقدين فی فضل الشرفين، ۱۴۰۵ق، ج۲،‌ بخش اول،‌ ص۸۶؛ سخاوی، استجلاب ارتقاء الغرف، بیروت، ج۱، ص۳۵۹.</ref> [[سلمان فارسی]]،<ref>قندوزی، ينابيع الموده لذوی القربی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۱۴.</ref> [[ابوسعید خدری|ابوسعید خُدْری]]،<ref>برای نمونه نگاه کنید به ابن‌حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۱۷، ص۲۱۱، ۳۰۹، ج۱۸، ص۱۱۴؛ ابن‌ابی‌عاصم، کتاب‌السنه، ۱۴۱۳ق، ص۶۲۹، ۶۳۰؛ هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۱۶۳؛ حموی جوینی، فرائدالسمطین، مؤسسه محمودی، ج۲، ص۱۴۶.</ref> [[ام‌سلمه (همسر پیامبر)|اُم‌ّسَلَمه]]،<ref>سخاوی، استجلاب ارتقاء الغرف، بیروت، ج۱، ص۳۶۳؛ سمهودی، جواهر العقدين فی فضل الشرفين، ۱۴۰۵ق، ج۲،‌ بخش اول،‌ ص۸۸؛ قندوزی، ينابيع الموده لذوی القربی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۲۳، ۱۲۴.</ref> جابر بن عبدالله انصاری،‌<ref>ترمذی، سنن‌الترمذی، ۱۴۱۹، ج۵،‌ ص۴۷۸؛ ابن‌اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول(ص)، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۲۷۷، حدیث ۶۵؛ متقی هندی، کنزالعمال، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۷۲، حدیث ۸۷۰؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۶۶؛ طبرانی، المعجم الاوسط، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۸۹.</ref> زید بن ثابت،<ref>ابن‌حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۳۵، ص۴۵۶؛ ابن‌ابی‌عاصم، کتاب‌السنه، ۱۴۱۳ق، ص۶۲۹؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۱۵۴؛ متقی هندی، کنزالعمال، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۷۲، حدیث ۸۷۲، ص۱۸۶، حدیث ۹۴۵ و ۹۴۶؛ سیوطی، احياء المیت بفضائل اهل‌البیت‌(ع)، ۱۴۲۱ق، ص۹، ۱۰، حدیث ۷، ص۴۲، حدیث ۵۶؛ ابن‌کثیر، جامع المسانید و السنن، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۵۶.</ref> حُذَیفة بن اسید،<ref>ترمذی، سنن‌الترمذی، ۱۴۱۹، ج۵،‌ ص۴۷۸؛ ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۵۵؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۶۷، ۱۸۰؛ سمهودی، جواهرالعقدين، ۱۴۰۵ق، ج۲،‌ بخش اول، ص۷۸، ۷۹، ۸۳.</ref> ابوهریره،<ref>هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۱۶۳؛ سخاوی، استجلاب ارتقاء الغرف، بیروت، ج۱، ص۳۶۲؛ سمهودی، جواهرالعقدين، ۱۴۰۵ق، ج۲،‌ بخش اول،‌ ص۸۷.</ref> [[جبیر بن مطعم|جُبَیْر بن مُطْعِم]]،<ref>قندوزی، ينابيع الموده لذوی القربی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۰۲.</ref> [[ابورافع|ابورافِع]]،<ref>سمهودی، جواهرالعقدين، ۱۴۰۵ق، ج۲،‌ بخش اول،‌ ص۸۷؛ سخاوی، استجلاب ارتقاءالغرف، بیروت، ج۱، ص۳۶۰، ۳۶۱.</ref> ضُمَیْرة الاسلَمی،<ref>سخاوی، استجلاب ارتقاء الغرف، بیروت، ج۱، ص۳۵۱، ۳۵۲.</ref> [[ام‌هانی دختر ابوطالب|اُم‌ّهانی دختر ابوطالب]]<ref>سمهودی، جواهرالعقدين، ۱۴۰۵ق، ج۲،‌ بخش اول،‌ ص۸۸؛ سخاوی، استجلاب ارتقاء الغرف، بیروت، ج۱، ص۳۶۳ و ۳۶۴؛ قندوزی، ينابيع المودة لذوی القربی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۲۳؛ شوشتری، احقاق‌الحق، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۳۰۹-۳۶۷.</ref> اور [[عمرو بن عاص سهمی|عَمْرو بن عاص]]<ref>ملاحظہ کریں: شوشتری، احقاق‌الحق، ۱۴۰۹ق، ج۵،‌ ص۵۱.</ref> سے نقل ہوئی ہے۔ [[سید محمدحسین حسینی طهرانی|علامه تهرانی]] کہتے ہیں کہ اکثر احادیث کے مصادر میں حدیث ثقلین زید بن ارقم سے نقل ہوئی ہے اور اہل سنت میں سے اکثر نے بھی انھی سے نقل کیا ہے۔<ref>حسینی تهرانی، امام‌شناسی، ۱۴۲۶ق، ج۱۳، ص۲۶۶.</ref>
+[[سید هاشم بحرانی|سید هاشم بَحرانی]] نے [[غایة المرام و حجة الخصام (کتاب)|غایَةُالمَرام]] میں حدیث ثقلین کے مضمون سے مشابہ 82 حدیث کو مختلف شیعہ کتابوں سے نقل کیا ہے جن میں [[الکافی (کتاب)|کافی]]، [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال‌الدین]]، [[الامالی (شیخ صدوق)|اَمالی صدوق]]، [[الامالی (شیخ مفید)|اَمالی مفید]]، [[الامالی (شیخ طوسی)|اَمالی طوسی]]، [[عیون اخبار الرضا (کتاب)|عُیونُ اَخبارِ الرِّضا]]، [[بصائر الدرجات (کتاب)|بَصائرالدرجات]]<ref>بحرانی، غایة المرام و حجة الخصام، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۳۲۰-۳۶۷.</ref> شامل ہیں جبکہ اہل سنت مآخذ میں 39 احادیث جمع آوری کی ہے<ref>بحرانی، غایة المرام و حجة الخصام، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۳۰۴-۳۲۰.</ref> جن میں [[صحیح مسلم (کتاب)|صحیح مسلم]]،<ref>مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، دار احیاء‌التراث العربی، ص۱۸۷۳.</ref> [[سنن ترمذی|سُنَن تِرْمِذی]]،<ref name=":5">ترمذی، سنن الترمذی، ۱۴۱۹، ج۵،‌ ص۴۷۸، ۴۷۹.</ref> [[سنن نسائی]]،<ref name=":6">نسائی، السنن الکبری، ۱۴۲۱ق، ج۷، ص۳۱۰، ۴۳۷.</ref> [[سنن دارمی|سنن دارَمی]]،<ref name=":7">دارمی، سنن‌الدارمی، ۱۴۲۱ق، ج۴، ص۲۰۹۰.</ref> مُسند احمد بن حنبل،<ref name=":8">ابن‌حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۱۷، ص۲۱۱، ۳۰۹، ج۱۸، ص۱۱۴، ج۳۲، ص۱۰، ۱۱، ج۳۵، ص۴۵۶.</ref> المُسْتَدرکُ عَلیَ الصَّحیحَین،<ref name=":9">حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۱۸، ۱۶۰.</ref> السُّنَنُ الکبری،<ref name=":10">بیهقی، السنن الکبری، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۲۱۲، حدیث ۲۸۵۷.</ref> [[مناقب امیرالمؤمنین (کتاب)|مَناقب خوارزمی]]،<ref name=":11">خوارزمی، المناقب، ۱۴۱۱ق، ص۱۵۵، حدیث ۱۸۲.</ref> المُعجَم الکبیر،<ref name=":12">طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۵ق، ج۳،‌ ص۶۶، ۶۷، ۱۸۰، ج۵، ص۱۵۴، ۱۶۶، ۱۶۹، ۱۷۰، ۱۸۲، ۱۸۶.</ref> کتابُ‌السُّنة،<ref name=":13"> ابن‌ابی‌عاصم، کتاب‌السنه، ۱۴۱۳ق، ص۶۲۹، ۶۳۰.</ref> مَجْمَع الزَّوائِد و مَنْبَع الفَوائِد،<ref name=":14">هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۱۶۳.</ref> [[فرائد السمطین (کتاب)|فَرائِدالسِّمْطَین]]،<ref name=":15">حموی جوینی، فرائدالسمطین، مؤسسه محمودی، ج۲، ص۱۴۶.</ref> [[جواهر العقدین فی فضل الشرفین (کتاب)|جَواهِرالعِقْدَین،]]<ref name=":16">سمهودی، جواهر العقدين فی فضل الشرفين، ۱۴۰۵ق، ج۲،‌ بخش اول،‌ ص۷۸، ۷۹، ۸۳ ، ۸۶-۸۸.</ref> جامع الاصول فی احادیث الرسول(ص)،<ref name=":17">ابن‌اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول(ص)، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۲۷۷، حدیث ۶۵.</ref> [[کنز العمال|کَنْزالعُمّال]]،<ref name=":18">متقی هندی، کنزالعمال، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۷۲، حدیث ۸۷۰، ص۱۸۶، حدیث ۹۴۵، ۹۴۶.</ref> [[حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء (کتاب)|حِلْیَة الاَولیاء و طبقات الاَصْفِیاء]]،<ref name=":19">ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۵۵.</ref> المُؤْتَلف و المُخْتَلف،<ref>دارقطنی، المؤتلف و المختلف، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۱۰۴۶.</ref> اِسْتِجْلاب اِرْتَقاء الغُرَف،<ref>سخاوی، استجلاب ارتقاء الغرف، بیروت، ج۱، ص۳۵۱، ۳۵۲، ۳۵۹، ۳۶۲، ۳۶۳.</ref> [[احیاء المیت بفضائل اهل البیت (کتاب)|اِحْیاء المَیّت بفضائل اهل البیت(ع)]]<ref>سیوطی، احياء المیت بفضائل اهل البیت‌(ع)، ۱۴۲۱ق، ص۹، ۱۰، ۲۳، ۴۲.</ref> و جامع المَسانید و السُّنَن.<ref>ابن‌کثیر، جامع المسانید و السنن، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۹۸، ۱۵۶.</ref> شامل ہیں۔
+== حدیث صادر ہونے کا زمان و مکان==
+شیعہ عالم دین [[شیخ مفید]]<ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۹-۱۸۰</ref> اور [[سید نورالله حسینی شوشتری|قاضی نورالله شوشتری]]،<ref>شوشتری، احقاق‌الحق، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۳۰۹.</ref> کا کہنا ہے کہ حدیث ثقلین متعدد بار پیغمبر اکرمؐ سے نقل ہوئی ہے۔<ref>ملاحظہ کریں: سبحانی، سیمای عقاید شیعه،‌ ۱۳۸۶ش، ص۲۳۲؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن،‌۱۳۸۶ش،‌ ج۹، ص۶۲، ۷۷؛ شرف‌الدین، المراجعات، ۱۴۲۶ق، ص۷۰.</ref> [[ناصر مکارم شیرازی]] کے مطابق ایسا نہیں ہے کہ پیغمبر اکرمؐ نے صرف ایک مرتبہ روایات بیان کیا ہو اور مختلف راویوں نے مختلف عبارتوں میں اسے نقل کیا ہو؛ بلکہ روایات ایک دوسرے سے مختلف ہیں اور متعدد بھی۔<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن،‌۱۳۸۶ش،‌ ج۹، ص۶۲.</ref> [[سید نورالله حسینی شوشتری|قاضی نورالله شوشتری]] نے [[احقاق الحق و ازهاق الباطل (کتاب)|اِحقاق‌الحق]] میں کہا ہے کہ حدیث ثقلین پیغمبر اکرمؐ سے چار جگہوں پر نقل ہوئی ہے: [[روز عرفه]] اونٹ پر، [[مسجد خیف|مسجد خَیف]] میں، [[حجة الوداع|حَجَّةُالوداع]] کے دوران  [[خطبه غدیر]] میں اور روز رحلت منبر پر۔<ref>شوشتری، احقاق‌الحق، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۳۰۹.</ref> [[سید عبدالحسین شرف‌الدین]] نے پانچ جگہوں کا نام لیا ہے: روز عرفه، [[غدیر خم|غدیر خم]]، [[طائف]] سے واپسی پر، [[مدینه]]  میں منبر پر اور بیماری کے دوران پیغمبر کے حجرے میں۔<ref>شرف‌الدین، المراجعات، ۱۴۲۶ق، ص۷۰.</ref>
+اہل سنت عالم دین [[ابن‌حجر هیتمی]] لکھتے ہیں کہ حدیث ثقلین کے لئے مختلف زمان اور مکان ذکر ہوئے ہیں جو مندرجہ ذیل ہیں: حَجَّة‌الوداع، مدینہ میں پیغمبر اکرمؐ کی بیماری کے دوران، غدیر خم میں اور طائف سے واپسی پر خطبے میں۔ ان کظ مطابق ان اسناد اور زمان و مکان کے فرق ہونے میں کوئی حرج نہیں ہے؛ کیونکہ یہ احتمال دیا جاسکتا ہے کہ پیغمبر اکرمؐ نے قرآن اور اہل بیت کی عظمت و منزلت کے پیش نظر مختلف جگہوں پر اس حدیث کو بیان کیا ہو۔<ref> ابن‌حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ۱۴۱۷ق، ج۲،‌ ص۴۴۰.</ref>
+شیعہ اور اہل سنت مآخذ میں حدیث ثقلین کے صدور کے لئے جو مختلف زمان و مکان نقل ہوئے ہیں وہ درج ذیل ہیں:
+*حجۃ الوداع سے واپسی پر غدیر خم کے مقام پر؛<ref>ملاحظہ کریں: صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ج ۱، ص۲۳۴، ح۴۵، ص۲۳۸، حدیث ۵۵؛  ابن‌ابی‌عاصم، کتاب‌السنه، ۱۴۱۳ق، ص۶۳۰؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۱۸؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۱۸۶؛ سمهودی، جواهر العقدين فی فضل الشرفين، ۱۴۰۵ق، ج۲،‌ بخش اول،‌ ص۸۶.</ref>
+*حجۃ الوداع میں عرفه کے دن شتر پر؛<ref>ترمذی، سنن‌الترمذی، ۱۴۱۹، ج۵،‌ ص۴۷۸؛ ابن‌اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول(ص)، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۲۷۷؛ طبرانی، المعجم الاوسط، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۸۹؛  سمهودی، جواهرالعقدين، ۱۴۰۵ق، ج۲،‌ بخش اول،‌ ص۷۷؛ ابن‌حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ۱۴۱۷ق، ج۲،‌ ص۶۵۳، ۶۵۴.</ref>
+*رحلت کے دن آخری خطبے میں؛<ref> کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲،‌ص۴۱۵؛ عیاشی، کتاب‌التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۵، حدیث ۹.</ref>
+*[[منا|سرزمین منا]] میں؛ <ref>صفار، بصائرالدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۱۳؛ قمی، تفسیرالقمی، ۱۴۰۴ق، ج۱،‌ ص۱۷۲، ج۲، ص۴۴۷.</ref> یا در مسجد خیف، در آخرین روز از [[ایام تشریق]] در حجةالوداع؛<ref> قمی، تفسیرالقمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳، ۱۷۳.</ref>
+*جمعہ کے دن [[نماز]] کے بعد کسی خطبے میں؛<ref>عیاشی، کتاب‌التفسیر، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۴، حدیث ۳.</ref>
+*آخری [[نماز جماعت]] کے بعد کسی خطبے میں؛<ref>دیلمی، ارشاد القلوب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۳۴۰</ref>
+*بیماری کے بستر پر جب اصحاب آپ کے گرد بیٹھے تھے؛<ref>ابن‌حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ۱۴۱۷ق، ج۲،‌ ص۴۴۰؛ شرف‌الدین، المراجعات، ۱۴۲۶ق، ص۷۰.</ref>
+*حالت [[احتضار]] میں.<ref>ابن‌حیون، دعائم‌الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۲۷،  ۲۸.</ref>
+==عترت اور اہل بیت کے مصادیق==
+حدیث ثقلین کے اکثر نقل میں<ref>وشنوی، حدیث‌الثقلین، ۱۴۲۸ق، ص۴۱.</ref> میں لفظ "[[اہل بیت علیہم السلام|اہل بیت]]" "عترت" کے ساتھ آیا ہے؛<ref>برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۹۴؛ صفار، بصائرالدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۴۱۳؛ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۳۴-۲۴۰؛ ترمذی، سنن‌الترمذی، ۱۴۱۹، ج۵،‌ ص۴۷۸، ۴۷۹؛ حاکم نیشابوری، المستدرک، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۱۸.</ref> لیکن بعض روایات میں صرف لفظ "عترت" آیا ہے<ref> رجوع کریں: صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۶۲، حدیث ۲۵۹؛ ابن‌کثیر، جامع المسانید و السنن، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۹۸؛ حموی جوینی، فرائدالسمطین، مؤسسه محمودی، ج۲، ص۱۴۴.</ref> اور بعض روایات میں صرف لفظ "[[اہل بیت علیہم السلام|اہل بیت]]"<ref> رجوع کریں: مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، دار احیاء‌ التراث العربی، ج۴،‌ ص۱۸۷۳؛ حاکم نیشابوری، المستدرک، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۶۰؛ حموی جوینی، فرائدالسمطین، ج۲، ص۲۵۰، ۲۶۸.</ref> آیا ہے۔ بعض کتابوں میں عترتی کے بجائے علی بن ابی طالب اور ان کی عترت کا ذکر ہے۔<ref>صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱،‌ ص۶۶.</ref> بعض عبارتوں میں [[اہل بیت علیہم السلام|اہل بیت]] کی سفارش دہرائی گئی ہے۔<ref> رجوع کریں: مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، دار احیاء‌التراث العربی، ج۴،‌ ص۱۸۷۳؛ ابن‌حنبل، مسند الإمام أحمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۳۲، ص۱۱؛ دارمی، سنن الدارمی، ۱۴۲۱ق، ج۴، ص۲۰۹۰ و ۲۰۹۱؛ حموی جوینی، فرائد السمطین، مؤسسه محمودی، ج۲، ص۲۵۰ و ۲۶۸.</ref>
+بعض مصادر میں عترت کا لفظ اہل بیت کے بغیر ذکر ہوا ہے، اور جب عترت کے بارے میں سوال ہوا تو اس کے جواب میں اہل بیتؑ ہی معرفی ہوئے ہیں۔<ref>صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۳۷؛ حموی جوینی، فرائدالسمطین، مؤسسه محمودی، ج۲، ص۱۴۵.</ref> حدیث ثقلین کے بعض شیعہ نقل میں اہل بیتؑ کی توضیح میں شیعہ ائمہ ذکر ہوئے ہیں۔<ref>نگاه کنید به صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۵۷؛ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۷۹، حدیث ۲۵؛ خزاز رازی،‌ کفایةالاثر، ۱۴۰۱ق، ص ۸۹، ۹۱، ۹۲، ۱۲۹، ۱۷۱.</ref> رسول اللہ سے مروی ایک حدیث میں اہل بیتؑ کے بارے میں سوال ہوا ہے کہ اہل بیتؑ کون ہیں؟ جواب میں آنحضرتؐ فرماتے ہیں: علیؑ، میرے دو نواسے اور حسینؑ کی نسل سے 9 فرزند جو امین امام اور معصوم ہیں۔ آگاہ ہوجاؤ وہ میری اہل بیت اور عترت اور میرا گوشت اور خون ہیں۔<ref>نگاه کنید به خزاز رازی،‌ کفایةالاثر، ۱۴۰۱ق، ص ۱۷۱، ۱۷۲؛ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۷۹؛ صدوق، معانی‌الاخبار، ۱۴۰۳ق، ص۹۱.</ref>
+امام علیؑ بھی ایک حدیث میں حدیث ثقلین میں مذکور عترت کے مصادیق بیان کرتے ہوئے اس بات کی تصریح کرتے ہیں کہ اس سے مراد میں، [[امام حسن مجتبی علیه‌السلام|حسن]]، [[امام حسین علیه‌السلام|حسین]] اور حسینؑ کی نسل سے 9 فرزند جن میں آخری [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|مهدی]] ہے۔<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۵۷؛ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۴۰ و ۲۴۱.</ref>
+شیعہ علما میں [[شیخ صدوق]]<ref>صدوق، معانی‌الاخبار، ۱۴۰۳ق، ص۹۳.</ref> اور [[شیخ مفید]]<ref>مفید، المسائل الجارودیه،‌ ۱۴۱۳ق، ص۴۲.</ref> جیسے علما نے اس بات کی تصریح کی ہے کہ حدیث ثقلین میں عترت اور اہل بیت سے مراد شیعوں کے بارہ امام ہیں۔<ref>ملاحظہ کریں: معزی ملایری، جامع احادیث الشیعه، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۴۴؛ شرف‌الدین، المراجعات، ۱۴۲۶ق، ص۷۹.</ref> [[سید حسین طباطبایی بروجردی|آیت‌الله بروجردی]] اپنی کتاب [[جامع احادیث الشیعه (کتاب)|جامع احادیث الشیعه]] کے مقدمے میں رقمطراز ہیں کہ شیعہ اس بات پر متفق ہیں کہ عترت اور اہل بیت وہ لوگ ہیں جو تمام شرعی علوم، دینی اسرار اور گفتار و کردار میں [[عصمت|گناہ سے پاک]] ہیں۔ یہ وہ شیعہ ائمہؑ ہیں۔<ref>معزی ملایری، جامع احادیث الشیعه، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۴۴.</ref>
+===عترت کے مصادیق اہل سنت مآخذ میں===
+عبدالرؤوف مناوی اپنی کتاب فیض‌القدیر میں اهل‌بیت کی وہی توضیح دی ہے جو عترت کی دی گئی ہے۔ اور اس سے مراد [[اصحاب کساء]] سمجھتے ہیں۔<ref>مناوی، فیض‌القدیر، ۱۳۹۱ق، ج۳، ص۱۴.</ref> [[ابن‌ابی‌الحدید|ابن‌ابی‌الحدید معتزلی]] [[شرح نهج البلاغه (ابن‌ابی‌الحدید)|شرح نهج‌البلاغه]] میں لکھتے ہیں کہ پیغمبر اکرمؐ نے حدیث ثقلین میں عترت سے مراد اہل بیتؑ بیان کیا ہے اور دوسری جگہ اصحاب کسا کو اپنی اہل بیتؑ معرف کرتے ہوئے ارشاد فرماتے ہیں: «اللهم هؤلاءِ اهلُ بَیتی.»<ref>ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۳۷۵، ۳۷۶.</ref> [[حاکم حسکانی|حاکم حَسکانی]]، [[براء بن عازب|براء بن عازب انصاری]] سے نقل کرتے ہیں کہ پیغمبر اکرمؐ نے اپنی عترت کو [[امام علی علیه‌السلام|علی(ع)]]، [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه(س)]]، [[امام حسن مجتبی علیه‌السلام|حسن(ع)]] و [[امام حسین علیه‌السلام|حسین(ع)]] ذکر کیا ہے۔<ref>حاکم حسکانی، شواهدالتنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۲۶، ۲۷.</ref> سَمهودی کہتے ہیں کہ اہل بیتؑ میں سے علی بن ابی طالب وہ امام اور عالم ہیں جو پیروی کے لائق اور شائستہ ہیں۔<ref>سمهودی، جواهر العقدين فی فضل الشرفين، ۱۴۰۵ق، ج۲،‌ بخش اول،‌ ص۹۷.</ref> اہل سنت کے بعض مآخذ میں [[زید بن ارقم]] سے مروی ہے کہ پیغمبر کے اہل بیت وہ لوگ ہیں جن پر صدقہ حرام ہے اور وہ آل‌علی، آل‌عقیل، آل‌جعفر اور آل‌عباس ہیں۔<ref>ملاحظہ کریں: ابن‌حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۳۲، ص۱۱؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۱۸۲-۱۸۴؛ ابن‌حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ۱۴۱۷ق، ج۲،‌ ص۶۵۳، ۶۵۴..</ref>
+لغت کی کتابوں میں عترت سے مراد نسل اور قریبی رشتہ،<ref>جوهری، الصحاح، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص ۷۳۵.</ref> اولاد اور ذریت<ref>ابن‌منظور، لسان‌العرب، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۵۳۸.</ref> یا مخصوص رشتہ دار<ref>ابن‌اثیر، النهایه، ۱۳۶۷ش، ج۳، ص۱۷۷.</ref> ہیں۔
-یہ [[حدیث]] ان روایات میں سے ہے جو [[شیعہ]] اور [[اہل سنت]] کے علماء کے نزدیک مقبول ہے اور سند کے لحاظ سے اس کے صدور میں پر کوئی اعتراض نہیں کیا جا سکتا۔<ref>[http://qamaandzanjir.blogfa.com/post-1405.aspx حدیث ثقلین کی سند] - [http://ur.sonnat.net/article.asp?id=1338 حدیث ثقلین اہل سنت کی کتابوں میں] - [http://qamaandzanjir.blogfa.com/post-1403.aspx اھل بیت کی محبت کا تقاضا: حدیث ثقلین] - [http://qamaandzanjir.blogfa.com/post-1404.aspx حدیث ثقلین پر ایک نظر]-</ref>
 === سنی مآخذ ===
@@ سطر 132: / سطر 172: @@
 [[اہل سنت]] کے بعض مصادر [[حدیث]] میں [[حدیث]] ثقلین میں "عترتی" کے بجائے لفظ "سنتی" بیان ہوا ہے<ref> رجوع کریں: متقی هندی، کنز العمال، ج1، ص187، ح948۔</ref> تاہم اس طرح کی [[حدیث|حدیثیں]] بہت شاذ و نادر ہیں اور اہل سنت کے علماء نے بھی ان کو لائق اعتنا نہیں سمجھا ہے؛ کیونکہ یہ [[حدیث]] اس عبارت کے ساتھ مصادر اولیہ میں نقل نہیں ہوئی ہے اور اہل سنت کے متکلمین نے مذاہب کے درمیان کلامی تنازعے کے حوالے سے اس کو توجہ نہیں دی ہے۔ اور پھر اس عبارت کے ساتھ منقولہ چار واسطے ضعیف اور ناقابل اعتناء اور ان کی سند میں آنے والے افراد اہل سنت کے علمائے رجال کے نزدیک، ضعیف، جھوٹے اور ناقابل اعتماد ہیں۔<ref>[http://qamaandzanjir.blogfa.com/post-1402.aspx حدیث ثقلین میں "عترتی" صحیح ہے یا "سنتی"] -</ref>
-=== عترت کا تعارف ===
-[[حدیث]] کی عبارت میں لفظ "[[اہل بیت علیہم السلام|اہل بیت]]" "عترت" کی تشریح کے عنوان سے آیا ہے لیکن بعض روایات میں صرف لفظ "عترت" آیا ہے<ref> رجوع کریں: صدوق، عیون اخبار الرضا، ج2، ص62، ح259۔</ref>۔<ref> حاکم نیشابوری، المستدرک، ج3، ص109۔</ref> اور بعض روایات میں صرف لفظ "[[اہل بیت علیہم السلام|اہل بیت]]"<ref> رجوع کریں: جوینی خراسانی، فرائد السمطین، ج2، ص268۔</ref>۔<ref> مجلسی، بحار الانوار، ج23، ص131، ح64۔</ref> آیا ہے اور بعض عبارتوں میں [[اہل بیت علیہم السلام|اہل بیت]] کی سفارش دہرائی گئی ہے۔<ref> رجوع کریں: احمد بن ‌حنبل، مسند احمد، ج4، ص367۔</ref>۔<ref> دارمی، سنن الدارمی، 1412ھ، ص828۔</ref>۔<ref> نیسابوری، صحیح مسلم، ج2، ص1873، ح36۔</ref>۔<ref> جوینی خراسانی، فرائد السمطین، ج2، ص250، 268۔</ref>
-[[حدیث]] ثقلین کے سلسلے میں بعض [[شیعہ]] شیعہ روایات میں لفظ [[اہل بیت علیہم السلام|اہل بیتؑ]] کی وضاحت کرتے ہوئے [[ائمۂ معصومین علیہم السلام|ائمۂ اثنا عشر]] کو مصداق [[اہل بیتؑ]] قرار دیا گیا ہے۔<ref>ملاحظہ کریں: صدوق، کمال الدین، ج1، ص278، ح25۔</ref>۔<ref> مجلسی، بحار الانوار، ج36، ص317۔</ref>۔<ref>[http://qamaandzanjir.blogfa.com/post-1406.aspx [[اہل بیتؑ]] کتاب و سنت کی روشنی میں ۔۔ مفہوم اہل البیتؑ]</ref>
 == حدیث ثقلین کی اہمیت و دلالت ==
@@ سطر 169: / سطر 205: @@
 جیسا کہ اوپر کہا گیا [[حدیث]] ثقلین [[شیعہ]] اور [[سنی]] کے ہاں متفق علیہ ہے۔ آج تک اس [[حدیث]] کے موضوع پر ایسے مذاکرے اور مباحثے ہوئے ہیں جو اتحاد بین المسلمین اور [[مجمع جہانی تقریب مذاہب اسلامی|تقریب مذاہب]] اسلامیہ کا باعث بنے ہیں۔ المراجعات میں [[سید عبدالحسین شرف الدین]] اور اہل سنت کے عالم دین شیخ سلیم بُشری کے درمیان ہونے والی گفتگو اس اتحاد اور مفاہمت کا نمونہ ہے۔ اس [[حدیث]] شریف کی طرف [[آیت اللہ بروجردی]] کی خاص توجہ بھی درحقیقت اسی سلسلے کا تسلسل تھی جس کا آغاز [[سید عبدالحسین شرف الدین|شرف الدین]] نے کیا تھا۔<ref> رجوع کریں: واعظ‌ زاده خراسانی، [[حدیث]] الثقلین، ص39ـ40؛ وہی طبع 1370 ہجری شمسی، ص222ـ223۔</ref>
-==متعلقہ مضامین==
-{{ستون آ|3}}
-*[[اہل البیت علیہم السلام]]
-*[[امامت ائمۂ اثنا عشر]]
-*[[آیت تطہیر]]
-*[[آیت مباہلہ]]
-*[[آیت اولو الامر]]
-*[[آیت تبلیغ]]
-*[[آیت اکمال]]
-*[[آیت انذار]]
-*[[آیت 'ابتلائے ابراہیم علیہ السلام']]
-*[[حدیث سفینہ]]
-*[[حدیث مدینۃ العلم]]
-*[[حدیث منزلت]]
-*[[حدیث یوم الدار]]
-*[[اصحاب کساء]]
-* [[مودت اہل بیت علیہم السلام|مودت اہل بیت]]
-{{ستون خ}}
 == حوالہ جات ==